Ալեքսանդր Իրադյան. «Անտարբերություն՝ ահա թե ինչն է կործանում Հայաստանը»

Գերմանիայում բնակվող դիրիժոր, կոմպոզիտոր Ալեքսանդր Իրադյանի համար Հայաստանն ամեն այցելության ժամանակ տարբեր է. միշտ բացահայտելու բան կա: Մի բան է միայն անփոփոխ՝ մարդկային ջերմությունը: Այդ ջերմությունն է բոլորին մագնիսի պես ձգում դեպի Հայաստան:

- Հայաստանն այս անգամ Ձեզ համար ինչպիսի՞ն է:

- Մեծացել եմ Երեւանում՝ մութ ու ցուրտ տարիներին: 90-ականներն էին, հետո 2000-ականները, իմ ծնողները հնարավորություն չունեին ինձ ուղարկել էքսկուրսիաների, այդ պատճառով էլ ամեն անգամ, երբ հետ եմ գալիս, ինձ համար շարունակում եմ բացահայտել Հայաստանը: Այս անգամ Երեւանը շատ տարբեր ու լավն է: Օտարերկրացիների մեծ հոսք կա, ինչը դրական է ազդել այստեղի մթնոլորտի վրա:

- Պատերազմից եւ քովիդից հետո մեր հասարակության առողջացման դժվարին առաքելությունը, շատերի կարծիքով, դրված է մշակութային գործիչների վրա:

- Այստեղ գալիս մի պատմություն հիշեցի: Գիտեի, որ այսպիսի հարցեր կլինեն (ծիծաղում է): Երկրորդ համաշխարհայինի ավարտից հետո մի ռուս զինվոր քայլում է Բեռլինի ավերակներով եւ պատեֆոնի ձայն լսում: Ձայնի հետեւից գնալով՝ ավերակների տակ դուռ է գտնում: Ներսում մի քանի գերմանացի է տեսնում: Նրանք փոշու եւ կեղտի մեջ կուչ եկած Բախ լսելիս են լինում: Ինչո՞ւ եմ այս օրինակը բերում. Գերմանիան Ֆոլքսվագենի հաշվին չի վերականգնվել: Գերմանացիները՝ որպես ազգ, Գերմանիան՝ որպես Գերմանիա՝ իրեն բնորոշ մենթալիտետով, վերականգնվել է մշակույթի շնորհիվ: Մենք պետք է հասկանանք, որ միայն բարձր թոշակը չէ, որ մեզ օգնելու է ապրել, կամ բոլոր սոցիալական խնդիրների լուծումն այս իրավիճակում դեռ ելք չէ: Այդ խնդիրներն ի վերջո կլուծվեն, բայց դա մեզ ավելի լավը չի դարձնի, եթե մենք չհասկանանք, որ պետք է փոխվենք մշակութային ճանապարհով: Առանց դրա ոչ մի բան չի ստացվի:

- Գուցե այդ գործին պետք է լծվեն բոլոր կարող ուժերը ոչ միայն Հայաստանում, այլ սփյուռքո՞ւմ:

- Անցյալ տարի 5 անգամ եկել եմ Հայաստան եւ 4 ծրագիր իրականացրել: Ինձնից կախված ամեն բան աշխատում եմ անել: Հիմա ամենայն պատասխանատվությամբ հայտարարում եմ՝ եթե ինձ հրավիրեն Հայաստան երկարաժամկետ պայմանագրով, պատրաստ եմ հետ գալ եւ աշխատել: Եթե ուրիշ արտիստների էլ հրավիրեն, իրենք էլ են պատրաստ գալ: Հայ եւ գերմանացի շատ ընկերներ ունեմ, որոնք ինձ հետ Հայաստան են եկել եւ սիրահարվել մեր երկրին: Նրանցից շատերն ուզում են գալ ապրել ու աշխատել Հայաստանում:

Այստեղ մթնոլորտը հիմա ծանր է, անշուշտ, իսկ Գերմանիայում մթնոլորտը միշտ է ծանր՝ հատկապես քովիդից հետո: Ինչո՞ւ ես 5 անգամ Հայաստան եկա: Մոցարտի «Ռեքվիեմն» էի ղեկավարում անցյալ տարի Երեւանում: Երբ Գերմանիա վերադարձա, տեսա այնտեղի տաղտկությունն ու մռայլությունը, նույն րոպեին տոմս պատվիրեցի եւ մեկ շաբաթ հետո հետ եկա Հայաստան: Այո, մենք ունենք խնդիրներ, անվտանգության խնդիր, ինչն անհանգստացնում է, եւ հուսով եմ, որ շուտով կլուծվի: Բայց մենք ունենք նաեւ մարդկային ջերմություն, որը մեզ ձգում է դեպի Հայաստան:

13

- Սոցիալական ցանցերը հեղեղված են Հայաստանի ապագայի մասին կանխատեսումներով, Դո՞ւք ինչ կարծիք ունեք այս ամենի մասին:

- Երբ գոռում են՝ Հայաստանը կործանվում է, ուզում եմ պատասխանել՝ ախր Հայաստանը մենք ենք. մենք պետք է գործի անցնենք եւ շտկենք իրավիճակը: Մարդիկ են ստեղծում ապագան: Եթե այդ անտարբերությունը, որ այսօր կա Հայաստանում, չհաղթահարենք, դժվար կլինի հաջողել: Անտարբերություն՝ ահա թե ինչն է կործանում:

- Ձեր կարծիքով՝ Հայաստանում ինքնաճանաչման խնդիր կա՞: Հասարակությունը բաժանված է երկու բեւեռի. մի մասի կարծիքով՝ մենք ամենավատն ենք, մյուս մասն էլ կարծում է, որ բացառիկ ենք:

- Մենք ո՛չ լավն ենք, ո՛չ վատն ենք՝ մենք ցանկացած ուրիշ երկրի նման ենք: Մտածում ենք, որ մեզ եւ մեր խնդիրներն ամբողջ աշխարհը պետք է խոշորացույցի տակ դրած ամբողջ օրն ուսումնասիրի, մինչդեռ իրականությունն այդպիսին չէ: Եթե դա հասկանանք, աճելու տեղ կունենանք:

- Հայաստանն ու իր մշակույթը ճանաչո՞ւմ են դրսում:

- Մենք, կոպիտ ասած, լոբբիզմի խնդիր ունենք: Կան երկրներ, որոնք շատ լավ են լուծում այդ հարցը: Կարողանում են աշխարհին իրենց արվեստի հետ ծանոթացնել, այնպես անել, որ իրենց երաժշտությունը կատարեն, իրենց արտիստներին ներկայացնում են բարձր մակարդակով:

- Դիրիժորությամբ եք զբաղվում, դասավանդում եք, երաժշտություն եք գրում: Այս ամենից ո՞րն է իրապես Ձերը, որտե՞ղ եք Ձեզ իսկապես պահանջված ու Ձեր տեղում զգում:

- Ինձ համար կարեւոր է, որ ես ինձ պետքական զգամ, որ ինչ-որ բան կարողանամ տալ: Իմ նվագախմբի հետ հետաքրքիր նախագծերի վրա ենք աշխատում: Դիրիժորություն եմ դասավանդում Բեռլինի համալսարանում, եւ այնտեղ ինձ պահանջված եմ զգում, քանի որ գիտելիք եմ փոխանցում: Դիրիժորություն եմ դասավանդում ոչ թե դիրիժորներին, այլ կոմպոզիտորներին: Դա ինձ համար ավելի հետաքրքիր է, քանի որ ինքս կոմպոզիտոր եմ եւ միշտ երազել եմ իմ երաժշտությունն ինքս ղեկավարել, բայց կար ժամանակ, որ չգիտեի՝ ինչպես դա անել:

- Այսօր կրթական խնդիրներից շատ է խոսվում: Դուք սովորել եք Երեւանի կոնսերվատորիայում, ինչպես նաեւ Բրյուսելում ու Բեռլինում: Կրթական համակարգերի տարբերությունը նկատելի՞ է Ձեզ համար, եւ որտեղ ի՞նչ առավելություններ կան:

- Կրթական համակարգերը տարբեր են: Բայց չի նշանակում, որ Բեռլինում չկան խնդիրներ, իհարկե, կան: Սկզբում Բելգիա գնացի, հետո հայտնվեցի Գերմանիայում, ինչո՞ւ, որովհետեւ Բելգիայում խնդիրներ կային: Ամեն երկրում այդ խնդիրները տարբեր են: Այստեղ անտարբերության մթնոլորտ կա, ինչը նկատելի է հատկապես վերջին տարիներին: Հնարավոր է՝ դա հետպատերազմյան հոգեվիճակի հետ է կապված: Երբ ես էի սովորում, այդպես չէր՝ էնտուզիազմը շատ էր: Այդ ոգեւորությունը հիմա այնտեղ կա:

- Իսկ համավարակի ազդեցությունը որտե՞ղ էր ավելի նկատելի եւ որտեղ ի՞նչ հետք է թողել:

- Քովիդը շատ մեծ դեր է խաղացել ամեն ինչում, այն շատ բան է ջարդել ու փշրել: Բայց համավարակն ավելի շատ բան փոխեց այնտեղ, քան այստեղ: Երբ պատերազմը սկսվեց, բոլորս մոռացանք քովիդի մասին, իսկ Եվրոպայում այդ խիստ սահմանափակումները շարունակում էին պահպանվել: Մեկ տարի առաջ մենք Գերմանիայում չէինք կարող նստել այսպես դեմ դիմաց եւ զրուցել:

13

- Չե՞ք կարծում, որ Եվրոպայում շատ ծանր տարան նաեւ այն պատճառով, որ չէին պատկերացնում, որ որեւէ բան կարող է խաթարել իրենց ծրագրած եւ բարեկեցիկ կյանքի ընթացքը:

- Եթե Հայաստանում մենք մի օր զարթնենք ու տեսնենք, որ կառավարություն չկա, ի՞նչ կլինի, երեւի թե ոչինչ՝ ամեն մեկը կգնա իր գործերով: Կյանքը գոնե մեկ շաբաթ այդպես կշարունակվի: Եթե Գերմանիայում կառավարությունն անհետանա մի օր, այդ րոպեից քաոս կսկսվի: Ժողովուրդն այնտեղ սովոր է, որ իրեն ամեն օր ասեն՝ ինչպես ապրել: Մի կողմից լավ է, որովհետեւ իրենք պահպանում են բոլոր կանոնները, մյուս կողմից իրենք չափազանց կախյալ են, ինքնուրույն չեն: Մեզ` հայերիս, երբ ասում էին՝ ոնց ապրել քովիդի ժամանակ, մենք ասում էինք՝ պետք չէ մեզ ասել, մենք գիտենք՝ ինչպես ենք ապրելու: Դա որոշ դեպքերում բերեց աղետի: Այսինքն՝ երկու դեպքում էլ լավ ու վատ կողմեր կան, միանշանակ ոչինչ ասել չի կարելի:

- Երբ հայտնվեցիք օտար միջավայրում, Ձեզ ինչպե՞ս էիք զգում: Ապրելակերպի, աշխարհայացքի տարբերություն չէի՞ք զգում:

- Ես կիսով չափ հայ եմ, կիսով չափ՝ հրեա եւ ռուս: Իմ հայրն է հայ՝ հայրենադարձ է Բուլղարիայից: Այս ամբողջ միքսը իմ մեջ ստեղծել է մուլտիկուլտուրալիզմ: Շատ բաց եմ տարբեր մենթալիտետների, տարբեր կրոնների համար: Հենց դա է օգնել հասկանալ եւ ավելի հեշտ շփվել իմ գործընկերների հետ: Երբ սովորում էի Բեռլինում, մենք 7 երկրից ներկայացուցիչ ունեինք: Պարզվում է՝ ընդունելության նպատակով մեկ տեղի համար 150 հոգի էր դիմել: Եթե ես դա իմանայի, երբեք չէի դիմի, որովհետեւ իմ ընդունվելու շանսերը մեծ չէին, բայց արի ու տես, որ ստացվեց: Հայտնվեցի մի կուրսում, որտեղ ամբողջ աշխարհից էին մարդիկ հավաքվել:

- Ձեր «Sonoris» նվագախմբի երաժիշտներին ի՞նչ սկզբունքով եք ընտրել:

- Մի մասը՝ մարդկային, որովհետեւ իմ ընկերներն էին, մյուս մասը` պրոֆեսիոնալ, որովհետեւ լսել էի, թե իրենք ինչ են անում... Նվագախմբի երաժիշտներին ընտրելիս հիշեցի, թե նրանք ինչի են ընդունակ, եւ մտածեցի՝ ինչու ոչ: Մենք ստանդարտ նախագծեր չենք անում, դա է մեր ամբողջ աղը: Իմ նվագախումբն աշխատում է յուրահատուկ ձեւաչափով: Երբ դու մտնում ես դահլիճ, չկան աթոռներ, չկա բեմ, ուղղակի որեւէ հարթակ է, ու նվագախումբը մարդկանց շուրջն է տեղակայված: Դու պարզապես կարող ես քայլել նրանց կողքով, նստել քո նախընտրած գործիքը նվագող երաժշտի մոտ: Երաժշտությունը գրվում է հատուկ այդ ձեւաչափի համար:

- Ե՞րբ զգացիք, որ արդեն կարող եք որպես դիրիժոր հանդես գալ:

- Ես աճում եմ ամեն օր եւ ամեն օր շարունակում եմ որեւէ բան սովորել: Պատրաստի դիրիժոր գոյություն չունի: Կա լավ դիրիժոր, ով տարիքի հետ կուտակած փորձի կամ գիտելիքի համապատասխան անում է իր գործը, բայց ասել, որ պատրաստի դիրիժոր կամ արվեստագետ գոյություն ունի, սխալ կլինի:

13

- Արվեստի բոլոր ոլորտներում է այդպես, այնուամենայնիվ, եղավ մի պահ, երբ հասկացաք, որ կարող եք կանգնել եւ ղեկավարել նվագախումբը:

- Դա Բեռլինի համալսարանն ավարտելուց հետո էր: Դիմորդներն այնտեղ շատ-շատ են, որովհետեւ Եվրոպայում դիրիժորական կրթություն ստանալու լավագույն վայրերից մեկն է: Պրակտիկայի ընթացքում մենք չէինք ղեկավարում ընդամենը մեկ դաշնամուր կամ դատարկ լսարան, ինչպես արվում էր շատ ուրիշ տեղերում: Մենք միմիայն նվագախումբ էինք ղեկավարում, ինչն ահավոր թանկ հաճույք է: Ամեն շաբաթ կամ շաբաթը երկու անգամ մեզ տանում էին տարբեր օպերային թատրոններ, տարբեր սիմֆոնիկ նվագախմբեր, եւ մենք ստանում էինք նվագախմբի հետ աշխատելու հնարավորություն եւ գիտելիք:

- Հիմա աշխարհում կա՞ն Մոցարտի կամ Վերդիի մասշտաբի կոմպոզիտորներ: Ինչո՞ւ այլեւս այնպիսի օպերաներ չեն գրվում, որոնք կսիրվեն ու կճանաչվեն՝ ինչպես օրինակ «Դու Ժուանն» ու «Աիդան»:

- Իրականում հիմա շատ օպերաներ են գրվում: Նույն «Աիդան» էլ ժամանակին այդքան հայտնի չի եղել, ժամանակի ընթացքում է դարձել «Աիդա»: Ճիշտ հասկանալու համար ամեն մեկին պետք է իր ժամանակի մեջ դիտարկել:

- Ձեւի առատության ու բովանդակության պակասի համամասնությունն ինչպիսի՞ն է այսօր արվեստի մեջ: Եվ արդյոք մի՞շտ է բովանդակությունը հեշտ նկատելի:

- Սովորաբար, բովանդակությանը 10 տոկոսն է բաժին հասնում: Բայց չի նշանակում, որ դա կյանքի իրավունք չունի: Մենք կքննարկենք այն, բայց մի 10 տարի հետո չենք հիշի: Հակառակն էլ կարող է լինել. այդ պահին չհասկանանք, չտեսնենք այդ բովանդակությունը, իսկ մեր երեխաները շատ մեծ արժեք գտնեն դրա մեջ: Այդպես եղավ Ստրավինսկու «Սրբազան գարուն» բալետի հետ: Ներկայացմանը դիտելու եկած հանդիսատեսը չհասկացավ այն, իսկ հաջորդ սերունդը հասկացավ ու գնահատեց: Ժամանակն է որոշում ով է մնայուն, ով՝ ոչ: Իմ երաժշտությունը հնարավոր է՝ երբեք չկատարվի, բայց հնարավոր է, որ մի փոքրիկ փողոց անվանեք իմ անունով (ժպտում է):

- Ձեզ ապրեցնող երաժշտությունը ո՞րն է: Երաժշտություն, որ դժվար պահերին կարող է վերափոխել, հույս տալ:

- Չունեմ ամենասիրելի կոմպոզիտոր, ունեմ սիրելի ստեղծագործություններ, որոնք են Մալերի սիմֆոնիաները: Հետաքրքիր է, որ ինչ սկսել եմ իրեն լսել, ամեն օր այլ կերպ եմ ընկալում, որովհետեւ ինքն ինձ այնքան բան ունի ասելու: Երբ փոքր երեխա ես, քեզ հետ քո լեզվով են խոսում, երբ մեծանում ես, ավելի շատ մեծի պես են խոսում: 30-ից հետո արդեն որպես երկու հասուն մարդիկ եք խոսում: Մալերը քեզ հետ ե՛ւ այսպես է խոսում, ե՛ւ այնպես: Այդ խոսակցությունը տարվում է կարծես հավասարը հավասարի հետ:

13

- Երաժշտության ազդեցությունը մարդու վրա ինչպիսի՞ն է:

- Երաժշտությունը քո արտացոլանքն է այդ մարդու` կոմպոզիտորի աչքերով: Նա ասում է՝ ես ձեզ այսպես եմ տեսնում կամ այնպես: Արվեստի այս տեսակն ունի աննկարագրելի հոգեբանական ազդեցություն մարդու վրա: Այն կարող է փոխել մարդուն եւ փոխում է: Պատերազմի օրերին Բրանդենբուրգյան դարպասների մոտ մեծ բեմ էր կառուցվել: Մենք հավաքվել էինք գերմանացի եւ հայ երաժիշտներով ու Կոմիտաս էինք նվագում: Շատ հետաքրքիր աուրա էր ստեղծվել, երաժշտության շնորհիվ մթնոլորտը լրիվ փոխվեց: Մեկ-մեկ մտածում եմ՝ արդյո՞ք այդ ժամանակ ավելի շատ երաժշտություն պետք չէր ներկայացնել:

- Երաժշտությանը զուգահեռ այլ բանով զբաղվո՞ւմ եք:

- Իմ օրերը միշտ հագեցած են. երբեք տանը չեմ նստում: Օդաչուական հատուկ կուրսեր եմ անցել: Այնպես որ, եթե ինձ հետ թռչեք Բոինգ 737-ով, կարող եք հանգիստ լինել, որ ուղեւորների մեջ պահեստային օդաչու կա (ժպտում է):

- Երջանկության զգացողություն հաճա՞խ եք ունենում:

- Շատ փոքր բաներ կարող են ինձ երջանկացնել: Համեղ հայկական ուտեստն, օրինակ, ինձ շատ կուրախացնի: Հայաստանում ընկերներիս հետ անցկացրած ժամանակն է ինձ երջանկացնում: Գերմանիայում էլ ունեմ ընկերներ, բայց այդ ընկերությունը մի փոքր այլ է: Լավ մարդկանցից կազմված նվագախմբով երաժշտություն հնչեցնելն էլ մի այլ զգացողություն է:

- Երկրների ներուժը տարբեր է՝ կախված նաեւ այն ռեսուրսներից կամ կապիտալից, որոնց տիրապետում են: Հայաստանի կապիտալը ո՞րն է:

- Մեր կապիտալը մեր մարդիկ են: Կարճ պատմություն պատմեմ. մի 5 տարի առաջ ընկերներիցս մեկին Գերմանիայից հետս Հայաստան բերեցի: Հասնելուն պես ընկերներս ինձ միանգամից հրավիրեցին տարեդարձի խնջույքի: Ասացի՝ մենակ չեմ, ընկերոջս էլ հրավիրեցին: Զվարթնոցից միանգամից գնացինք այնտեղ: Երբ մտանք տուն, իրեն ընդունեցին այնպես՝ ասես 20 տարվա ընկերներ լինեն: Հետո իրեն հարցրի՝ ո՞նց էր, ասաց՝ այդ մարդկանց առաջին անգամ էի տեսնում, բայց կարծես ամբողջ կյանքում իրար հետ շփված լինեինք: Մեր կապիտալը մեր՝ իրար համար բաց լինելն է: Սա է շատ հարգվում եւ սիրվում, ոչ թե մեր սարերը, որոնք իսկապես սիրուն են:

13

- Գեղեցկությունը կամ դեպի գեղեցկություն տանող ճանապարհը Ձեզ համար կարեւո՞ր է:

- Մենք միշտ ձգտում ենք էսթետիկ համաչափության: Կարծում եմ դա թե´ մարդկային հարաբերություներում կա, թե´ բնության մեջ, ուղղակի երբեմն մոռանում ենք, որ բնությունն ասիմետրիկ է, եւ այն, ինչ կատարվում է բնության մեջ, ասիմետրիկ է: Կարծում եմ՝ այդ անհամաչափությունն էլ է մեր աչքին հետաքրքիր:

- Մարդկանց պարագայում կատարելատիպեր չունե՞ք՝ ընկերն այսպիսին պետք է լինի, կինն այսպիսի չափանիշներ պետք է ունենա եւ կարողանա համեղ պատրաստել:

- Չէ, բացարձակ: Հարաբերություններում ինձ համար հոգեւոր կապը համեղ ուտեստից կարեւոր է, ի դեպ, ինքս էլ եմ կարողանում պատրաստել: Ես պետք է մարդուն ճանաչեմ, երբ մարդուն ճանաչում եմ հոգեպես՝ նոր կարող եմ որեւէ զգացմունք ունենալ նրա հանդեպ: Մոդիլիանին էր ասում. «Ես չեմ նկարի նրա աչքերը, քանի դեռ չեմ ճանաչում նրա հոգին»: Ինձ համար մարդու արտաքինը հետաքրքիր չէ, քանի դեռ չեմ ճանաչում իր հոգին:

Զրուցեց՝ Լենա Գեւորգյանը
Լուսանկարները՝ Էլեն Գասպարյանի
BRAVO.am