«Երդվել էի՝ երբեք որպես զբոսաշրջիկ Հայաստան չվերադառնալ»․ Սերժ Ավետիքյան

Ֆրանսահայ կինոռեժիսոր, սցենարիստ, դերասան Սերժ Ավետիքյանի արվեստը մշտապես հետաքրքիր է եղել հայ հանդիսատեսի համար, սակայն այս օրերին նա հատկապես ուշադրության կենտրոնում է, քանի որ շատերը դիտում են Հանրային հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող «Անատոլիական պատմություն» սերիալը, որի գլխավոր հերոսին էլ մարմնավորում է դերասանը: BRAVO.am-ի հետ զրույցում նա պատմել է սերիալում իր դերի, հույզերի, ինչպես նաեւ նոր ծրագրերի եւ հետաքրքիր մեկուսացման մասին:

- Հայաստանում բազում հեռուստադիտողներ հետաքրքությամբ հետեւում են «Անատոլիական պատմություն» սերիալին, գուցե, հենց այս թեմայից էլ սկսենք: Ինքներդ դիտո՞ւմ եք սերիալը։
- Ես սերիալն արդեն տեսել եմ ցուցադրումից առաջ, բայց մեկ-մեկ նայում եմ հեռուստատեսությամբ կամ Յութուբով:

- Խնդրում եմ ինձ վերջը չպատմեք, քանի որ ես եւս ուշադրությամբ հետեւում եմ սերիալին:
-Չէ, չեմ պատմի (ծիծաղում է,-հեղ.): Հետաքրքիր վերջ է՝ կարող եմ ասել:

- Ի՞նչ կարծիք ունեք։
- Ես չեմ ցանկանում խոսել դրա մասին, հանդիսատեսը պետք է դատի, հասկանա: Կարծում եմ՝ թեման կարեւոր եւ հետաքրքիր է, կերպարը, որն ինձ առաջարկվեց, շատ հզոր, պարադոքսալ եւ հետաքրքիր կերպար է, այնպես որ, չէի կարող մերժել եւ մեծ հաճույքով ընդունեցի եւ աշխատեցի:

- Մեկնաբանություններից ենթադրելով՝ կարող եմ ասել, որ շատ մարդիկ են հավանում եւ հետեւում սերիալին:
- Որպես պատասխան՝ կարող եմ ասել, որ ստանում եմ շատ նամակներ. կարծես թե ժողովուրդը հետաքրքրված է: Մի բան եմ զգում, որ այս թեման դեռ չէր ներկայացվել այս ձեւով՝ սերիալի, գեղարվեստի միջոցով, նամանավանդ այսպիսի կերպարի միջոցով, որն ի սկբանե հայ չէ կամ չգիտի, որ հայ է, եւ հայտնաբերումները, տառապանքները դառնում են հակառակ դիտանկյուն՝ ինչպես նայել հայկական ծագմանը, երբ դու չգիտես, որ դա քեզ է պատկանում...

- Չափազանց դժվար զգացողություններ ունեցող կերպար եք կերտել, բարդ էր արդյո՞ք Ձեզ համար:
- Երկու ճանապարհ կա դերասանի ընտրությունների մեջ՝ կերպարների հետ կապված. ինչքան չարի կերպարը հաջողված է լինում, այնքան ֆիլմը հզոր է, հետո կա այսպիսի կերպար, որը ոչ չար է, ոչ էլ բարի, այլ՝ պարադոքսի մեջ է, նկատի ունեմ՝ հայտնաբերումների մեջ է, որոնք իրեն ճեղքելու են մեջից, դնելու այնպիսի հարցերի դիմաց, որոնց պատասխաններն ինքն անմիջապես չի կարող ունենալ: Հատկապես այնպիսի մի կերպար, որը միշտ սովոր է եղել պատասխաններ ունենալ, հրամաններ տալ, ատելության մեջ լինել, հաստատուն լինել իր մտքերում, իսկ այստեղ լրիվ հակառակն է. ինքը չի կարող ոչ մտածել, ոչ էլ հասկանալ, թե ինչու, մինչեւ կհայտնաբերի իրականությունը:

4

Սերժ Ավետիքյանը

- Կուզեի խոսել մեկ այլ երեւույթի մասին. Դուք Ձեր տարիքից մեծ մարդու դեր եք տանում, սա էլ հեշտ չէ, կարծում եմ:
- Միշտ հետաքրքիր է բերել կերպարը դեպի քեզ, «մտցնել» քո մեջ, ոչ թե գնալ դեպի կերպարը: Սա մի քիչ նուրբ հարց է, կան տարբեր մոտեցումներ. ոմանք կոմպոզիցիայով են զբաղված եւ գնում են դեպի պատկերը, որը գրված է, ես սկսել եմ աշխատել մի քիչ հակառակ ձեւով, այսինքն՝ փորձել տեսնել, թե որտեղ է այդ կերպարը կարողանում «մտնել» իմ մեջ, ոչ թե ես իրեն մարմնավորեմ՝ գնամ դեպի իր կոմպոզիցիան: Երբ թողնում ես կերպարը մտնի քո մեջ, ուրեմն՝ քեզնից է գալիս, ձեր ներսից է գալիս։ Հիշեցի իմ պապին, այն ծեր մարդկանց, որոնց ճանաչել եմ, սկսեցի իրենց պես քայլել, դադարներ տալ, կերպարի ռիթմը գտնել, ձեւը, շարժումները եւ այլն: Բայց չցանկացա, որ ֆիզիկապես լինի շատ գրիմ. հարկավոր չէր, իմ կարծիքով, եւ դժվար էր սերիալի պայմաններում այդպիսի որակի հասնելը: Պետք է հասկանալ, որ սերիալը նկարվում է շատ կարճ ժամանակաշրջանում եւ շատ նկարահանումներ կան ամեն օր, եւ պետք է ձեր կենտրոնացումը եւ աշխատանքը մարմնավորվի այդ պայմաններում:

- Կարելի է ասել՝ Դուք ոչ թե Ձեր տեսքով, այլ ավելի շատ Ձեր ապրումներով եք փորձում տարիքը ցույց տալ:
-Ապրումներով, ռիթմով, քայլվածքով, հայացքով, զգացմունքով, այո:

- Իսկ Ձեր հույզերի վրա հետք թողե՞լ է այս դերը։
- Բոլոր դերերը, որոնք հետաքրքիր են, միշտ էլ թողնում են հետքեր, որոնք հա՛մ ներսից են գալիս, հա՛մ էլ տեղավորվում են ինչ-որ տեղ, հետո պետք է իրենց մարսել, կուլտ տալ եւ անցնել ուրիշ բանի:

- Հարցազրույցներից մեկում նշել էիք, որ գնացել եք Թուրքիա եւ գտել այն գյուղը, որտեղ ապրել է Ձեր պապը:
- Հենց հիմա մոնտաժում եմ մի նոր ֆիլմ, որի վերնագիրը թարգմանաբար կլինի՝ «Ժամանակի ընթացքում», կամ «Ժամանակի հետ», ֆրանսերենով՝ «Avec le temps»: Ես նորից այս ձմեռ գնացի այդ գյուղը. 33 տարվա ընթացքում չորրորդ անգամն է, որ գնում եմ: Արդեն մի ֆիլմ ստեղծել էի, հիմա անում եմ երկրորդ ֆիլմը: Սոլոզն է՝ Բուրսա քաղաքի մոտ գտնվող մի հայկական գյուղ, որը եղել է շատ հարուստ բնակավայր, այնտեղ ապրել է մոտ 3500 հայ. շատ մեծ գյուղ էր: 16-րդ դարում հայեր էին եկել արեւելքից, այսինքն՝ Արդվինից, Վանի կողմերից սուլթանները բերել տեղավորել էին այնտեղ, որտեղ իրենք կարողացան աշխատել, ապրել, հարստանալ, Ֆրանսիայի հետ կապեր պաշտպանել. այն, ինչ, գիտենք, հայերը կարողանում էին անել այդ ժամանակաշրջանում, եւ հենց դրա համար էլ հալածվեցին: Ես այդ գյուղի պատմությունն եմ պատմում, եւ ոչ միայն հայերի, նաեւ այդ գյուղում ապրող այսօրվա մարդկանց պատմությունը: Այդ մարդիկ բերվել են այդտեղ հայերին վռնդելուց հետո, մինչեւ հիմա այդ մարդիկ ինձնից շնորհակալություն են հայտնում, որ ապրել են հայերի կողմից կառուցված մեծ տներում։ Իմ կարծիքով՝ ֆիլմը շատ հետաքրքիր մոտեցում ունի, որովհետեւ ատելությունից դուրս է, բայց իրականության մեջ շատ խրված: Թե ինչ է նշանակում քո տանը չլինել, իրենք էլ իրենց տանը չեն, իրենք են ինձ ասում, որ ես եկել եմ իմ տուն, ոչ թե իրենց տուն: Այդ մտերմությունը կա իրենց հետ. դե, որ չորրորդ անգամն ես գնում մի տեղ, ծերանում ես մարդկանց հետ...

- Իսկ ե՞րբ հանդիսատեսը կկարողանա դիտել այդ ֆիլմը:
- Կարծում եմ՝ մոնտաժը կվերջացնենք ամառվա սկզբին, հետո կտեսնենք՝ ինչ ճակատագիր կունենա այս ֆիլմը՝ կապված կորոնավիրուսի հետ: Արդյո՞ք կարողանալու ենք նորից փառատոններ անել: Առցանցն ունի իր ժամանակաշրջանը, բայց փառատոնը մնում է փառատոն:

4

Սերժ Ավետիքյանը

- Հայոց ցեղասպանության հետ կապված փոխվե՞լ է մեր ասելիքն այսօր:
- Ես կարծում եմ, որ եկող սերունդները պետք է մի փոքր այլ կերպ շոշափեն այս հարցը, սա չի նշանակում ոչ մոռանալ, ոչ՝ դեն գցել: Պահանջելը պետք է շարունակվի շատ ավելի կոնկրետ ձեւով, որովհետեւ չընդունողն ինքն իրեն է փչացնում։ Այսօր Թուրքիայի ժողովուրդը շատ վատ դրության մեջ է «էրդողանային» մարդկանց պատճառով՝ այն մարդկանց, որոնք իբրեւ հօգուտ ժողովրդի են եկել, բայց ես կարող եմ ապացուցել, որ հակառակն է. իրենց ժողովրդին օգուտ չէ: Կարծում եմ, որ իրենք են մեղք, ոչ թե մենք: Այսօրվա Թուրքիան մեղք է, ժողովրդի մասին է խոսքը, ոչ թե երկրի. մեղք են, որ ստի եւ կեղծիքի մեջ են ապրում: Շատ հայեր գուցե չեն պատկերացնում, թե Թուրքիայում այսօր ապրող հայերը, հատկապես Ստամբուլում, ինչ գործ են կարողանում անել: Հրանտ Դինքի մահվանից հետո ինչ գործեր են անում, որովհետեւ թույլատրված է, քանի որ չեն կարող այլ կերպ անել, պետք է ինչ-որ բան թողնեն, որ լինի: Բայց դրանից հեռու չեն կարող գնալ եւ չեն ուզում գնալ, որովհետեւ ուրիշ հարցեր են բացվելու՝ փողի, հողի եւ այլն: 1965 թվականին, երբ Երեւանում առաջին անգամ ապրիլի 24-ի հարցը բացվեց, ես փոքր էի, գնում էի դրոշմանիշ գնելու, հեռվից ամբոխի ձայն էի լսում, բայց չէի հասկանում, թե նրանք գոռում էին հողերը, թե փողերը... (ծիծաղում է,-հեղ.): Երկուսն էլ պետք են մեզ՝ համ հողերը, համ փողերը: Նոր սերունդը պետք է չճնշվի, այս ողբերգության հարցը պետք է փոխարինել ավելի դրական, բայց ավելի հստակ հարցերի, որովհետեւ այսօր կան թուրք մտավորականներ, որոնց հետ կարելի է աշխատել: Առաջ չկար այդ հնարավորությունը, հիմա կա: Իմ թուրք ընկերը հիմա բանտում է, եւ ես պայքարում եմ, որ ինքը դուրս գա բանտից, բայց նա շատ է խանգարում Էրդողանին, այնպես որ, շատ դժվար է լինելու: Հարցերը կարող են լուծվել ներսից, ոչ թե դրսից. պետք է Թուրքիան ներսից պայթի, ոչ թե մենք դրսից որոշենք, որ կարող ենք դա անել: Պետք է Թուրքիայի ժողովուրդն անի դա, բայց, իհարկե, մենք պետք է օգնենք։

- Տարիներ առաջ, կրկին BRAVO.am-ի հետ զրույցում, նշել էիք, մեջբերում եմ․«Նաեւ կարծում եմ` Հայոց ցեղասպանության թեմայով հետաքրքիր ֆիլմերը թուրք երիտասարդ ռեժիսորներն են նկարահանելու, որովհետեւ իրենք այդ իրավունքը չունեն, իսկ երբ մարդ իրավունք չունի ինչ-որ բան անելու եւ ձեռք է բերում, նշանակում է` գիտի ինչ է անում… Երկու ֆիլմ արդեն իսկ նկարահանվում է, բնականաբար` ոչ Թուրքիայում, բայց չեմ կարող փակագծերը բացել, որովհետեւ իրենց համար լավ չի լինի»:

- Դրանցից մեկը «The Cut » ֆիլմն էր, որը, դժբախտաբար, հաջողված չէր, բայց տղան արեց դա՝ Գերմանիայում ապրելով: Մյուս ֆիլմը, եւս հաջողված չէր, նույնը կարող եմ ասել «Խոստումը»( The Promise) ֆիլմի մասին։ Կարծում եմ, որ մի անիծված հարց կա այս թեմայի հետ կապված. Ցեղասպանության մասին ուղղակի ձեւով ներկայացված ֆիլմը չի ստացվում: Երեւի, մինչեւ որ հարցը չընդունվի, դժվար է լինելու պարզ ֆիլմեր անել, նկատի ունեմ, որ հարկ է լինում ապացուցել, որ սա իրականություն է եւ տեղի է ունեցել: Նոր սերունդները չպետք է զբաղվեն դրանով, որ ասեն՝ սա իրականություն է, ապացուցելու տեղ չկա՝ ապացուցված է: Մենք պետք է մեր էներգիան չօգտագործենք ապացուցելու, այլ օգտագործենք պահանջելու համար: Պահանջելով եւ առաջարկելով, ցույց տալու աշխարհին, որ մենք կարող ենք ուրիշ ձեւով տրամաբանել այս հարցի շուրջ: Բայց այս ամենը պետք է անենք թուրքերի հետ, ոչ թե մենք մեզ համար: Պետք է դուրս գանք այդ ցանցից, դա թակարդն է մեր, չպետք է շարունակենք ապացուցել, որ կանք, չէ՛, մենք կանք, մենք վերականգնվել ենք, որոշ մարդիկ կարողացել են այդ պաթոլոգիայից ազատվել, որոշները՝ ոչ: Սա էլ է վիրուսի պես մի բան, վիրուսի հետ ենք ապրում, բայց պետք է չթողնենք, որ այն մեզ տապալի:

- Այս օրերին ամբողջ աշխարհը տարօրինակ իրավիճակի մեջ է, տանը՝ մեկուսացած, ոմանք ձանձրանում են, ոմանք մի հետաքրքիր բան ձեռնարկում, ինչպե՞ս եք Դուք անցկացնում Ձեր առօրյան։
- Ես, բարեբախտաբար, գյուղում եմ, որովհետեւ տուն ունեմ գյուղում եւ Փարիզն անմիջապես լքեցի, երբ հասկացա, որ փակվելու է: Գյուղում ես կարողանում եմ բնության մեջ ապրել, որն էլ շատ մեծ բախտ է: Օդ կա, բնություն կա, կատու կա։ Այստեղ ես աշխատում եմ ամեն օր, գրեցի մի մենախոսություն, որը սկսել էի մեկուսացումից առաջ, բայց այս վախի եւ փակման ընթացքում հիշողությունն աշխատում է ավելի ներքին ուժով, ավելի հեռու է գնում կարծես, որովհետեւ ժամանակ ունես դրան հատկացնելու: Չեմ կարող ասել՝ գոհ եմ, թե գոհ չեմ այս թատերական մենախոսությունից, որ գրել եմ, բայց գրեցի եւ հիմա սկսում եմ կարդալ տալ, տեսնեմ՝ «ինչ արժե» այն եւ ինչ կարող է լինել՝ կախված նաեւ, թե երբ թատրոնները կբացվեն: Ինչպես արդեն նշել էի՝ շարունակում եմ ֆիլմիս մոնտաժը, կարողացա ինձ մոտ բերել մոնտաժողին. մինչեւ մեկուսացման ավարտը կաշխատենք այստեղ: Թատրոնում պետք է խաղայի, բայց թատրոնները փակ են, որեւէ նկարահանում եւս չկա։ Բարեբախտաբար, հետեւում եմ սերիալին եւ ժամանակ ունեմ պատասխանելու այն հարցերին, որոնք ինձ տրվում են հիմա: Նաեւ քայլում եմ մի քիչ, որպեսզի մարմինս էլ աշխատի: Կարծում եմ՝ նոր տեխնոլոգիաները մեզ որոշ չափով փրկեցին, բայց չպետք է դրանց ստրկանալ: Պետք է աշխատել մի քիչ էլ կարդալ, մի քիչ էլ զբոսնել, մի քիչ էլ շնչել, մտածել եկող օրերի եւ տարիների մասին։ Այն մարդիկ, որ երազում են, որ ամեն ինչ փոխվելու է սրանից հետո, երեւի սխալվում են, որովհետեւ իմ կարծիքով, շատ մեծ վտանգ կա, որ վայրենի կապիտալիզմը նորից վրա տա՝ փրկելու համար կոմերցիան եւ այլն: Կարծում եմ, որ շատ վայրենի դրություն է լինելու սրանից հետո՝ նամանավանդ Ֆրանսիայում, խնդիրները լուծելու հարցերը քաղաքական գործիչների միջեւ լինելու են ավելի վայրենի: Իսկ այս ամենը նշանակում է, որ չգիտեմ՝ արվեստի տեղը ոնց է ամրապնդվելու դրա մեջ: Այս պահին նոր ստեղծագործություններ են ծնվում արվեստի տարբեր ոլորտներում, բայց պետք է հասկանալ, թե ինչպես են իրականացվելու, վերջիվերջո թատրոնն ի՞նչ է. այն է, որ ժողովուրդը գնում է միասնական ինչ-որ մի բան դիտելու, ինչը մենք հիմա չենք կարող ապրել: Սա վերաբերում է նաեւ համերգներին եւ արվեստի այլ ոլորտներին, հիմա ինձ դա է պակասում, միասին ինչ-որ բան անելը:

4

Սերժ Ավետիքյանը

- Վաղուց Ֆրանսիայում եք ապրում, բայց մշտապես կապ եք պահպանում հայրենիքի հետ, հեշտ է արդյո՞ք երկու մշակույթների կրողը լինել։
- Մեծ երջանկություն է եւ բախտ՝ մի քանի լեզվով խոսել, արտահայտվել, զգալ, հասկանալ մյուսին, ընկերներ ունենալ եւ կամուրջ դառնալ: Կամուրջը հենց մտածելակերպի մեջ է՝ թե ինչպես եք մի տեղից մյուսը շարժվում, լեզվի, զգացմունքի մեջ է։ Մեծ բախտավորություն է, որ ես ֆրանսիական դպրոցում եմ սովորել Երեւանում, ավտոբուսով գնում էի դպրոց, եզդի վաճառականներն իրենց պանիրը տանում էին վաճառելու, նայում էին իմ պայուսակին, որի մեջ տարբեր լեզուներով գրքեր կային, ի դեպ, պայուսակս ինձնից մի քիչ մեծ էր(ժպտում է,-հեղ.): Բեղերով մի մարդ, մի օր հարցրեց՝ ուր եմ գնում այդ մեծ պայուսակով, ես էլ պատասխանեցի, որ գնում եմ ֆրանսիական թեքումով դպրոց, որտեղ մենք տարբեր լեզուներ ենք սովորում, նա նայեց ու ասաց.«Տղա ջան, շատ լավ ես անում, ինչքան լեզու իմանաս, էնքան էլ մարդ ես»։ Ես դա չեմ մոռացել։ Միշտ նոր սերունդներին ասում եմ՝ լեզու սովորեք, այլ մշակույթներով զբաղվեք, որովհետեւ դա ընդլայնում է ձեր աշխարհայացքը, փակված չեք մնում։ Տարբեր մշակույթների կրողը լինելու մեջ դժվարը միայն պատասխանատվության հարցն է ու ձեր սահմանած նշաձողը։ Ես դեսպան չեմ, ի սկզբանե ավելի ինտուիտիվ ձեւով եմ իմ քայլերն արել, որովհետեւ դա իմ ճակատագիրն է եղել՝ ապրել մինչեւ տասնհինգ տարեկան Հայաստանում ու հետո միշտ իմ ընկերների հետ կապ ունենալ։ Ասեմ, որ երբ տասնհինգ տարեկանում լքեցի Հայաստանը, երդում տվեցի ինքս ինձ, որ երբեք Հայաստան չեմ վերադառնա իբրեւ զբոսաշրջիկ, այլ միայն՝ մի բան անելու համար։ Առաջինը, որ արեցի, ընկերներիս մասին ֆիլմն էր՝ վավերագրական ֆիլմ, որ խորհրդային կարգերի ժամանակ կարողացա փախցնել։ Հետո Փարաջանովին հանդիպել Թբիլիսիում, եւ այդպես սկսվեց իմ երդման գործընթացի շարունակությունը, երբեք որպես զբոսաշրջիկ չեմ եկել Հայաստան, եկել եմ միշտ կամ մի ֆիլմ բերելու, կամ նկարահանվելու, կամ այլ նպատակով, սա ոչ թե որպես պարտականություն եմ անում, այլ ես կամ դրա մեջ, եւ ես դա կարող եմ անել, եւ եթե կարող եմ անել՝ ուրեմն կանեմ։

Զրուցեց՝ Էլլադա Ղուկասյան-Բարսեղյանը/Bravo.am-ի սեփական թղթակիցը Փարիզում/
Լուսանկարները՝ Սուրեն Թադեւոսյանի եւ Սերժ Ավետիքյանի արխիվից