«Եթե դու քո մշակույթով չես զբաղվում, նշանակում է՝ քո էլիտան չես օգտագործում, նաեւ՝ քո նոր սերունդը»․ Սերժ Ավետիքյան

Ֆրանսահայ արվեստագետի՝ պապիկի գյուղ այցելությունը վերածվում է հիշողության հետքերով ճամփորդության. Սերժ Ավետիքյանը Թուրքիայում գտնվող Սոլոզ գյուղ այցելել է չորս անգամ, այնտեղ նկարահանել իր «Վերադարձ Սոլոզ» վավերագրական ֆիլմը։ Հանրահայտ կինոռեժիսորի ամեն այցի ընթացքում ֆիլմը հարստացել է հիշողություններով եւ իրական փաստերով, գյուղը, սակայն, «թաղել» է ապացույցներն ավելի խոր։ Ֆիլմի հեղինակը Հայոց ցեղասպանության մասին չի խոսում, շրջում է գյուղում եւ զրուցում բնակիչների հետ, ովքեր էլ ցույց են տալիս իրեղեն մի շարք ապացույցներ, որոնք մատնանշում են, որ այդ գյուղում հայեր են ապրել։ Հայերի գերեզմանաքարերն ու դրանց վրա եղած հայատառ գրություններն այլեւս միայն ֆիլմում կան. գյուղի ղեկավարությունը ջանացել է դրանք մեկընդմիշտ անհետացնել։ «Վերադարձ Սոլոզ» ֆիլմն արդեն մի քանի ամիս է՝ ցուցադրվում է Ֆրանսիայի տարբեր քաղաքներում։ Փարիզին հարակից Ալֆորվիլ քաղաքում ցուցադրությունից հետո զրուցեցինք կինոռեժիսոր, դերասան Սերժ Ավետիքյանի հետ։

- Ինչպիսի՞ տպավորություններ եւ արձագանքներ եք ստանում ֆիլմի ցուցադրություններից հետո։

- Տարբեր ծագման հանդիսատես է գալիս դիտելու ֆիլմը, նայած, թե որ քաղաքում է ցուցադրվում, եւ թե ով է կազմակերպել։ Մարսելում, ինչպես նաեւ այստեղ՝ Ալֆորվիլում, շատ հայեր կային, շատերը սփյուռքահայեր են, իսկ Սան Նազարում ավելի վաղ տեղի ունեցած ցուցադրության ժամանակ ոչ մի հայ չկար, ինչը շատ հետաքրքիր էր ինձ համար, քանի որ ֆիլմը կարծես թե հետաքրքրում է կինոսիրողին, այն մարդուն, որը դիտում է ֆիլմն իբրեւ ֆիլմ, ոչ թե՝ իբրեւ սյուժե։ Իմ կարծիքով, երբ կինոնկար ենք ստեղծում, պետք է մտածել, որ դա ֆիլմ է, այլ ոչ թե միայն սյուժե։ Ֆիլմն ունի իր էսթետիկան, իր մոտեցումը, կառուցվածքը, ռիթմը եւ մագնիսական ուժը, եթե ֆիլմը կարողանում է այդ գործն անել, նշանակում է, որ ստացված է, բայց ես սա չէի կարող ասել, մինչեւ հանդիսատեսը չասեր կամ քննադատները չգրեին։ Ինձ հետաքրքրում էր նախեւառաջ ստացվա՞ծ է ֆիլմը, թե՞ ոչ, որովհետեւ ես ոչ քաղաքական գործիչ եմ, ոչ էլ՝ ակտիվիստ։

- Կարո՞ղ ենք ասել, որ անկախ սյուժեից՝ ֆիլմը գնահատվում է որպես կինոարվեստի նմուշ։

- Այո, դա եմ ուզում ասել։ Երբ երիտասարդ էի եւ վավերագրական ֆիլմեր էինք անում, որոշ մոտեցում ունեինք՝ ապացուցելու, թե մենք ով ենք, որտեղից ենք ծագել, ինչ է պատահել։ Ցանկացած սյուժեով ֆիլմ պետք է ստացված լինի, որպեսզի հասնի հանդիսատեսին։ Այս ֆիլմն ազդում է մարդկանց վրա տարբեր ձեւերով, վերջերս հանդիսատեսի հետ շփումից հասկանում եմ, որ ֆիլմն այնքան մտերիմ եւ անձնական է, որ հանդիսատեսն էլ «վերցնում» է իր անձնական տարբերակը։

7

«Վերադարձ Սոլոզ» վավերագրական ֆիլմի նկարահանումներին

- Ֆիլմն իրականում շատ հակասական մտքեր եւ զգացմունքներ է առաջացնում։

-Այո, եւ դա շատ հետաքրքիր երեւույթ է, որ օբյեկտիվություն չկա, ֆիլմն արթնացնում է տարբեր զգացողություններ՝ հիշողություն, անցյալ, ներկա, ապագա եւ այլն։

- Արդեն չորս անգամ եղել եք Ձեր պապիկի գյուղում՝ Սոլոզում, կարծում եմ՝ ամեն անգամ տարբեր զգացողություններ եք ունեցել այնտեղ, արդյո՞ք այս վերջին իրադարձություններից եւ Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո կրկին ցանկություն ունեք այնտեղ վերադառնալու։

- Ֆիլմը կարծես թե ցույց է տալիս, որ պարզ չէ՝ ես կվերադառնամ, թե՝ ոչ։ Վերջին այցս այնպիսի զգացողությամբ էր, որ ինչ-որ բան ավելի է խզվելու, եւ այդպես էլ եղավ. ես չէի կարող պատկերացնել, որ կլինի պատերազմ եւ Թուրքիան կմասնակցի, կլինի քովիդ եւ այլն։ Եթե վերադառնալը միտք չունի, իմաստ չունի, իմ կարծիքով՝ պետք չէ վերադառնալ, իսկ եթե անհրաժեշտություն է քեզ համար, պետք է անել այդ քայլը։

- Առայժմ այդ անհրաժեշտությունը չե՞ք զգացել եւ որոշում դեռ չե՞ք կայացրել։

- Ոչ, դեռ շատ շուտ է դրա համար, պետք է տեսնեմ՝ ֆիլմս ինչպես է ընդունվում, եւ հասկանամ՝ ինչ է կատարվում ընդհանրապես։ Կարծես թե շատ բաներ ասվում է այս ֆիլմի միջոցով, բայց պետք է հասկանալ՝ ասելիքներ մնացել են, թե ոչ։

- Ֆիլմի սկզբում տեսնում ենք, որ Դուք հայկական գերեզմանաքարեր եք գտնում, գյուղի բնակիչները Ձեզ դրանք ցույց են տալիս, եւ ամեն մի այցից հետո այդ իրեղեն ապացույցները պակասում են, իսկ վերջում գրեթե ոչինչ չկար, ինչը կարող էր հիշեցնել հայերի գոյության մասին։ Սկզբում հույս ունեիք, որ թուրք տղաներից մեկը կհասնի իր նպատակին, եւ գերեզմանաքարերը կհայտնվեն թանգարանում, ուր հայեր կայցելեն հետագայում։ Արդյո՞ք Ձեր մտքով անցել է այլ կերպ վարվել այդ գերեզմանաքարերի հետ, օրինակ՝ տեղափոխել դրանք Ձեզ հետ։

- Իրենք առաջարկում էին դա անել՝ փոխանցում կամ կոմերցիալ հարաբերություն, իսկ ես ոչ մի կերպ չցանկացա, որովհետեւ պետք է փաստը թողնել իր տեղում. ես չեմ կարող մասնիկներով հիշողություններ կուտակել ո՛չ «հոգուս», ո՛չ տանս նկուղում։ Ես այս ճանապարհորդություններից պահել եմ ընդամենը չորս փոքրիկ առարկա, որոնցից մեկը նվեր ստացած ձիթապտղի ծառն է, որը, սակայն, չի կարողանում աճել՝ ֆրանսիական կլիմայով պայմանավորված։ Բայց գերեզմանաքարը պետք է մնա այնտեղ, որտեղ մարդիկ ապրել են եւ մահացել։

7

«Վերադարձ Սոլոզ» վավերագրական ֆիլմի նկարահանումներին

- Փաստորեն այդ գերեզմանաքարերն այլեւս չկան, կարծում եք՝ հետագայում հնարավոր կլինի՞ դրանք գտնել, թե՞ վերացվել են։

- Կարծում եմ, որ նրանք աշխատել են հետքերը վերացնել, որպեսզի ինձ պես մարդիկ չգան ապացուցելու, որ իրենք չեն այդ գյուղի «տերը»։ Բայց ոչ թե այդ իսլամացված բալկանյան ժողովուրդը, որը 1923-ին օդապարիկի պես նետվեց այդտեղ, այլ այդտեղի կառավարությունը, որ ամեն անգամ իմ գնալուց հետո մոտեցել է եւ ասել է․«Սրանք այստեղից վերացրեք, թաղեք այդ քարերը»։ Իմ ճանապարհորդությունները, ճիշտ է, թողնում են հետքեր ֆիլմի միջոցով, սակայն ոչ արդյունավետ են եղել հուշերը պահպանելու համար։

- Ֆիլմից այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Թուրքիայի կառավարությունը աչքաթող է արել Սոլոզ գյուղը, կարծես այն հետընթաց է ապրում։

- Այդ հետընթացը Թուրքիայի կառավարման հետընթացն է, այդ շրջաններում շատ գյուղեր կային, որ առաջընթաց ունեին, սակայն հիմա տնտեսական անկում է տեղի ունենում, բայց սա կա նաեւ, օրինակ, Ֆրանսիայում, ամբողջ աշխարհում կենտրոնացման գործընթաց է. քաղաքներն են զարգանում, իսկ գյուղերը՝ դատարկվում, որովհետեւ դպրոց չկա, որակ չկա, սա միջազգային գործընթաց է։ Սակայն հիմա հակառակն է տեղի ունենալու. մարդիկ խուսափելու են մեծ քաղաքներից, որովհետեւ նոր տեխնոլոգիան ապացուցում է, որ կարող ես աշխատել գյուղից, մարդիկ կարող են գյուղում ապրել եւ աշխատել քաղաքում, որովհետեւ գնացքներն ավելի արագ են եւ այլն, նոր տեխնոլոգիայի առաջընթացն ունի ե՛ւ լավ, ե՛ւ վատ կողմեր։ Կարող ես հեռվից մոտ լինել եւ նույնիսկ այնպես անել, որ ոչ ոք չիմանա, թե որտեղ ես, եւ ապրել ոչ մեծ քաղաքում, որն ավելի խեղդելու հակում ունի իր թափով, իր չափով, հարստությամբ եւ աղքատությամբ։

Իսկ ինչ վերաբերում է Սոլոզին եւ նման գյուղերին, կարծում եմ՝ Հայաստանում էլ է այդպես. գյուղերը կախված են տնտեսական կառավարումից՝ տալիս են կամ չեն տալիս հնարավորություն, որ տնտեսական կապը գյուղերին հարստացնի, ոչ թե՝ հակառակը։

7

«Վերադարձ Սոլոզ» վավերագրական ֆիլմի նկարահանումներին

- Ֆիլմի դիտումից հետո հանդիսատեսի հետ զրույցում ասացիք, որ այլեւս երբեք չեք անելու Հայոց ցեղասպանության մասին ֆիլմ։

- Սփյուռքում սպասում են, որ տեսնելու են այնպիսի ֆիլմ, որն ապացուցում է Ցեղասպանությունը, իսկ ես այդ շրջանը վաղուց եմ անցել. 1982-ից ենք սկսել առաջին ֆիլմերն անել, որոնք հեռուստատեսությամբ են ցուցադրվել եւ այլն։ Այսօր շարունակել ապացուցել, որ Ցեղասպանություն է եղել, աբսուրդ է, որովհետեւ դա ամբողջ աշխարհը գիտի, մնաց Իսրայելն ասի, բայց հարցն այն է, որ մինչեւ Թուրքիան չընդունի, դրա արժեքը շատ չնչին է։ Դրա համար այս ֆիլմը եւ այլ ֆիլմեր, որոնք կապված են Թուրքիայի հետ, ավելի շատ են խոսում ցեղասպանության երեւույթների մասին, քան բուն Ցեղասպանության մասին, որ տեղի է ունեցել։ Այլեւս ապացուցելու տեղ չի մնացել, պետք է հասկանալ, թե ինչ է սրա արդյունքը, ուր ենք հասել։ Իմ ֆիլմը հենց Ցեղասպանության մասին է, քանզի ցույց է տալիս հետեւանքները, սակայն ֆիլմն ընկալելը շատ անհատական է, գալիս է ընտանիքից, նաեւ կարդացած են, թե՝ ոչ։ Հայաստանում երբ մարդիկ գոռում են դավաճան, գուցե չեն էլ կարդացել «Սամվելը» կամ «Խենթը», այնպիսի վեպեր, որտեղ դավաճանությունը շատ պարզ ձեւով օգտագործված միջոց է մի ազգի համար, որը միշտ ցրված է եղել եւ օտարի ենթակայության տակ. մեկն այստեղից է «քաշում», մյուսն՝ այնտեղից, եւ ասում, որ իր հետ լինես, կարող ես այս տեղը գրավել։ Կարծում եմ՝ ամենակարեւոր բանն է կարդալը, խոսելը, որպեսզի մարդիկ չհայտնաբերեն պարզունակ ձեւով, թե ինչու է մեկն այսպես վարվում, մյուսն՝ այլ կերպ։ Պետք է հասկանալ, թե ինչու ենք հասել այսօր այստեղ եւ ինչու այդ իմաստությունը չկա։

- Արդյո՞ք այսօրվա ցավալի իրավիճակը, որում հայտնվել ենք, մեր գրագիտության, կրթության պակասից է։

- Այդ փաստը կա, սակայն պատմական առումով մեր ժողովուրդը հնարավորություն չի ունեցել ինքնակառավարվելու, դիվանագիտական մեծ ճկունություն ունենալու, այն բոլոր գործիչները, որոնք անկախությունից ի վեր փորձեցին որեւէ բան անել, շատ սիրողական մոտեցում ունեն քաղաքական դաշտում այն գործընկերների հետ, որոնք շատ ավելի մեծ փորձ ունեն, մեծ երկրներ են, ինչպես՝ Ռուսաստանը, Թուրքիան, Իրանը։ Իսկ մենք կարծես խաղալիք լինենք մեծ կայսրությունների միջեւ, որոնք մեզ շուտվանից են քաշքշում, բոլոր ոլորտներում կարող են լիովին խեղդել մի ազգ։ Կարծես թե ազգը լիովին չի խեղդվել, բայց մենք միայն կարծում ենք, որ չի խեղդվել, որովհետեւ ապրում ենք հենց այդ պրոցեսում։ Պետք է հասկանանք, որ այսօրվա փոքրիկ Հայաստանը շատ դժվարությամբ կարող է վերականգնվել ինչպես շատ հայեր են մտածում, որ պետք է լինի՝ իրենց գաղափարախոսությամբ, ռոմանտիզմով եւ առաջադիմությամբ։ Հարցը պետք է մի քիչ ավելի սառը ձեւով դնել, սառն եմ ասում, քանի որ մենք շատ տաքարյուն ժողովուրդ ենք, չենք լսում մեկս մյուսին, ամեն մարդ ունի իր կարծիքը։ Քանի որ Հայաստանում չեմ ընտրում, ինձ թույլ չեմ տա ասել, թե, օրինակ, ում օգտին պետք է ընտրել, բայց կարող եմ ասել, թե ինչ եմ զգում՝ անելով այն աշխատանքը, որ անում եմ Հայաստանում։ Վերջին երեք տարում կառավարությունը կապ չէր ուզում ունենալ մշակույթի հետ, իր խնդիրն ուրիշ տեղ էր։ Մենք հանդիպել ենք, խոսել ենք Արայիկ Հարությունյանի հետ, այլ գործիչների հետ, իրենք հասկանում են, թե ինչ ես ասում, բայց իրենք չկան այդ գործում։ Իրենք չեն հասկանում, որ մշակույթը շատ մեծ եւ ծանր արդյունաբերություն է Հայաստանում։ Իրենք դրանով չեն ուզում զբաղվել, դա թողնում են մեզ վրա՝ «Դուք արվեստագետ եք, դուք եք անում, ուրեմն՝ արեք»։ Ես տեքստ էի գրել «Le Monde» թերթում, որ չպետք է շփոթել կրթությունն ու մշակույթը, այդ երկու ոլորտները նույնը չեն։ Կրթությունը դասական կրթվածություն է՝ գրել, կարդալ, իմաստնություն ձեռք բերել, վերլուծել եւ այլն, իսկ մշակույթն ավելի ազատ տարածք է, որտեղ դու պետք է ստեղծագործես եւ հենց այդ ակադեմիայից դուրս գաս, եւ հենց դա է հետաքրքիր, որ մշակույթը ձեռք բերելով, դու կարող ես ազատություն ձեռք բերել եւ առաջարկել նորություններ, իսկ դա իրենց կարծես չի հետաքրքրում՝ ո՛չ կինոն, ո՛չ թատրոնը... Կինոն շատ մեծ, արդյունավետ ոլորտ է, վրացիներն այնպես են արել, որ ամբողջ Եվրոպան գնում է Վրաստան՝ կինո նկարահանելու։ Նրանք տալիս են աշխատելու պայմաններ։ Չես կարող խելացի առեւտուր անել, եթե ոչինչ չառաջարկես։ Այս ամենը ես ասել եմ, խոսել ենք, բայց կարծես իրենք ուրիշ աշխարհից էին, ուրիշ տեղից էին, մի պահ է գալիս, երբ զգում ես, որ չես կարող պայքարել։

7

Սերժ Ավետիքյանը

Ի սկբանե հասկացա, որ պետք էր ինչ-որ բան էլ առաջարկել եւ արեցի դա, ոչ միայն ես, այլ արվեստագետներ եւս, համագործակցություն ֆրանսիական կինոկենտրոնի հետ, օրենքների մշակում եւ այլն, բայց ոչինչ չստացվեց։ Ինձ համար շատ մեծ ցավ է, որ մշակույթն առաջին պլանում չի դրվել, հասկանում եմ, որ այլ շատ խնդիրներ կան, իհարկե, բայց ամենն էլ կապված են դրա հետ։ Եթե դու քո մշակույթով չես զբաղվում, նշանակում է, որ դու քո էլիտան չես օգտագործում, նաեւ՝ քո պոտենցիալ ազատ մտածելակերպը, քո նոր սերունդը։ Միայն ասելով նոր տեխնոլոգիա, ստարտափներ, ֆրանսիական ինստիտուտ, բավական չէ, ձեւեր թափել, որ Հայաստանը ֆրանկոֆոնիայի երկիր է, բավական չէ, որովհետեւ կարծես թե միայն Ֆրանսիան է աշխատում դրա վրա, ոչ թե՝ մենք։ Մնացած ոլորտներն ինձ հետաքրքրում են, բայց ես միայն իմ ոլորտից եմ խոսում։

- Մտավորականներին, իհարկե, պետք չէ խառնել քաղաքականությանը, բայց այսօր մեր հայրենիքի համար որոշիչ պահ է, չենք կարող անտարբեր լինել։

- Ես հաճախ եմ ասում, այսօր էլ կրկնեմ․ եթե դու քաղաքականությամբ չես հետաքրքրվում, քաղաքականությունը քեզնով է զբաղվում։ Պատերազմի ժամանակ բոլորս էլ ակտիվ էինք, գիտակցաբար, թե ենթագիտակցաբար, բոլորս էլ գիտեինք, որ մահացողները լինելու են մինչեւ 25 տարեկան երեխեք, որոնք ոչ մի մեղք չունեն. կարող ես քո սխալներով ամբողջ մի սերնդի մեկ երրորդ մասը կործանել։

- Արտահերթ ընտրությունների արդյունքը սպասելի՞ էր Ձեզ համար։

- Ոչ զարմացած եմ, ոչ էլ սպասելի էր. ես չեմ հասկանում՝ ինչ է կատարվում, թե ով է ում խաբում, անհասկանալի է։

- Չնայած, որ պետության կողմից վերջին շրջանում ոգեւորության չեք հանդիպել, հուսով եմ՝ չեք հիասթափվել եւ շարունակում եք Հայաստանում իրագործել Ձեր այն ծրագրերը, որոնց մասին խոսել ենք մեր նախորդ հարցազրույցներում։

- Ոչ միայն չեմ հիասթափվել, այլեւ արդեն ծրագիրը հասցրել ենք ավարտին. Երեւանում հոկտեմբերին կբացվի երկլեզու դրամատիկական արվեստանոց, արդեն 28 թեկնածու ենք ներգրավել։ Այս արվեստանոցում դասավանդելու կգան Ֆրանսիայից հայտնի արվեստագետներ, յուրաքանչյուրն ուսանողների հետ կաշխատի երկու շաբաթ։

Միայն հուսահատվում եմ, երբ մի պետություն չի կարողանում հասկանալ եւ տրամադրել մի փոքր ներդրում՝ երիտասարդներին ավելի շատ հնարավորություն տալու եւ ընդլայնելու իրենց աշխատանքը։

- Ֆրանսիայում Հայաստանին նվիրված գեղեցիկ միջոցառում է սպասվում եւ Դուք մասնակցություն եք ունենալու, կպատմե՞ք մեր ընթերցողին այդ մասին։

- Պերպինյոն քաղաքից ոչ հեռու կա մի հուշահամալիր, որի անունն է Ռիվեզալտ, այստեղ ամեն տարի հիշատակի արարողություններ են կազմակերպվում, այս տարի մեկ ամբողջ օր նվիրված է Հայաստանին։ Հուլիսի 23-ի արեւածագին՝ առավոտյան ժամը 4:45-ին, ես հանդիսատեսի դիմաց կարդալու եմ Կալինովսկու թատերգությունը՝ հինգ երաժիշտների նվագակցությամբ։ Այնուհետ օրվա ընթացքում երկու նվագախումբ կնվագի հայկական մեղեդիներ, կցուցադրվի նաեւ «Վերադարձ Սոլոզ» ֆիլմը։

Զրուցեց Էլլադա Ղուկասյան-Բարսեղյանը/Bravo.am-ի սեփական թղթակիցը Փարիզում/
Լուսանկարները՝ Սերժ Ավետիքյանի անձնական արխիվից