«Իմ ֆիլմը նայում է դեպի ապագա»․ Նորա Մարտիրոսյան

Կաննի 73-րդ միջազգային փառատոնի պաշտոնական ցանկում ընդգրկված Նորա Մարտիրոսյանի ֆիլմը ներկայացնելիս փառատոնի ղեկավարությունն այն նկարագրեց որպես բնապատկերների եւ դեմքերի չտեսնված կադրերով հարուստ ֆիլմ, իսկ ցանկում ընդգրկված ֆիլմերի ռեժիսորներին համարեց խոստումնալից։

Նորա Մարտիրոսյանի «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմի մասին վերջերս հաճախ ենք կարդում, շատերն են հպարտությամբ տարածում կինոնկարի հաջողության մասին նորությունը։ Հատկանշական է նաեւ այն, որ առաջին անգամ Կաննի կինոփառատոնի եւ Անկախ կինոյի տարածման ասոցիացիայի (ACID` Association du Cinéma Indépendant pour sa Diffusion) պաշտոնական ցուցակներում համատեղ ներկայացվել է մեկ ֆիլմ՝ դառնալով «համընդհանուր ֆավորիտ»։

Ֆիլմի խորհրդանիշը Արցախի օդանավակայանն է, դերերում հայ եւ ֆրանսիացի դերասաններ են՝ Գրեգուար Կոլան, Դավիթ Հակոբյան, Արման Նավասարդյան, Հայկ Բախրյան, Նարինե Գրիգորյան, Վարդան Պետրոսյան։ Ֆիլմի դժվարին, բայց հաջողությամբ պսակված ճանապարհի, հեղինակի ստեղծագործական գործունեության մասին զրուցել ենք Մոնպելիեում բնակվող հայ ռեժիսոր, արվեստագետ Նորա Մարտիրոսյանի հետ։

10

Նորա Մարտիրոսյանը

- Շնորհավորում եմ այս հաղթանակի կապակցությամբ, կպատմե՞ք Ձեր հաջողության մասին։

- Կաննի փառատոնն այս տարի տեղի չունեցավ, փոխարենն ընտրական հանձնախումբը որոշեց պաշտոնական մի ցանկ հրապարակել. ներկայացված 2060 ֆիլմից ընտրվեց 56-ը։ Ընտրված ֆիլմերը կունենան Կաննի լեյբլ։ Սա մեծ հնարավորություններ կընձեռի եւ կարեւոր գնահատական է մասնագետների համար։ Երբ ֆիլմն ընտրվում է, հավանականությունը, որ մրցանակ ես ստանալու, այդքան բարձր չէ, բայց աշխարհի մյուս փառատոնները, դիստրիբյուտորները ուշադրություն են դարձնում, միանգամից հետաքրքրվում են ֆիլմով։ Երբ Կաննի փառատոնի ընտրության լուրը հրատարակվեց, տարբեր երկրներից ֆիլմով հետաքրքրվողներ եղան։

-Դուք արդեն իսկ նկատո՞ւմ եք Կաննի հեղինակության շնորհած հաջողությունը։

- Դե, իհարկե: Ֆիլմի վրա երկու «պրոեկտոր» կա, որովհետեւ ե՛ւ պաշտոնական ընտրություն է, ե՛ւ Անկախ կինոյի տարածման ասոցիացիայի հետ ընդհանուր ֆավորիտը: Մարդկանց հետաքրքիր է, թե ինչ ոճի ֆիլմ է, որ երկուսն էլ հետաքրքրված են։ Մենք պետք է շատ զգույշ լինենք եւ բացատրենք, որ սա «էքշն» ֆիլմ չէ, ավելի փիլիսոփայական ֆիլմ է, քան՝ արկածային։

- Կցանկանայի, որ բացատրենք ընթերցողին, թե ինչ կարող է ֆիլմին տալ Կաննի փառատոնի ընտրության մեջ ընդգրկվելը, քանի որ շատերը գուցե միայն մրցանակ ստանալն են պատկերացնում որպես արդյունք։

- Հիմնականում Կաննում մրցանակաների արժանանում են այն ռեժիսորները, որոնք երկար տարիներ են այդ ոլորտում. ավելի շատ վաստակի համար են գնահատվում։ Կաննում կա մի մրցանակ, որը կոչվում է «Camera d’or» (Ոսկե տեսախցիկ), որը տրվում է լիամետրաժ առաջին ֆիլմին. կարող էինք առաջադրվել այս անվանակարգում, սակայն քանի որ այս տարվա փառատոնը տեղի չունեցավ, ինձ թվում է՝ մրցանակներ չեն լինելու։

Մենք երեք ամիս մեկուսացած էինք, թվում էր՝ փառատոն չի լինելու, ոչ էլ կինոթատրոններն են բացվելու, բայց անակնկալ կերպով ընտրություն կատարվեց։ Կաննի ընտրական հանձնաժողովն ընտրություն կատարելիս մեզ դիմեց՝ ասելով, որ կարող ենք սպասել մինչեւ 2021թ.-ը, երբ փառատոնը տեղի ունենա, նշեցին, որ չեն խոստանում, որ ֆիլմը կընտրվի, բայց ասացին, որ շատ հետաքրքրված են։ Ինձ համար դա նշանակում էր սպասել եւս մեկ տարի՝ կարմիր գորգով քայլելու համար, իսկ ես գերադասում եմ իմ ապագա ծրագրերի վրա աշխատել եւ առաջ շարժվել։ Այդ ֆիլմի ստեղծումը տեւել է 10 տարի, ամեն առավոտ ես արթնանում էի այդ ֆիլմի մտքով, ամեն երեկո քնում էի այդ ֆիլմի մտքով։ Պետք էր արդեն էջը փոխել։

10

Կադրը՝ «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմից

-Իսկ ինչո՞ւ այդքան երկար տեւեց։

- Շատ հեռվից սկսեցի: Ֆրանսիայի պետական ֆինանսավորմամբ Արցախում ֆիլմ նկարահանելը շատ-շատ բարդ է, հարկ է նշել նաեւ, որ ես ժամանակակից արվեստի ոլորտից եմ, այսինքն՝ կինոյի աշխարհի հետ ընդհանրապես ծանոթ չէի։ Գուցե ավելի դյուրին է այն մարդկանց համար, ովքեր կինոյի դպրոցներ են ավարտել, ովքեր ֆրանսիացի են, իսկ ես այդ ամբողջ ճանապարհը դեռ պետք է անցնեի Ֆրանսիայում։ Երբ ծագեց ֆիլմի գաղափարը, շատերն ասում էին՝ գտիր հայ հովանավոր, մարդիկ, որոնք կուզեն Արցախում գումարներ ներդնել, բայց ինձ համար կարեւոր էր, որ ֆրանսիական պետությունը ֆիլմին գումար տրամադրի։ Եվ հենց այդպես էլ ստացվեց. ֆիլմն ամբողջությամբ ֆինանսավորվել է պաշտոնական կառույցների կողմից՝ Մշակույթի նախարարություն, Եվրոպական խորհուրդ։ Ամեն անգամ այս կառույցներից գումար ստանալու համար պետք է դիմել եւ տարբեր փուլերով անցնել. երկար ճանապարհ է։

Պաշտոնական կառույցների կողմից ֆինանսավորումը նշանակում է, որ իրենք հետաքրքրված կլինեն, որ ֆիլմը հաջողություն ունենա։ Երբ Կաննի նորությունը եղավ, այդ հաստատություններից կապվեցին մեզ հետ՝ հայտնելու իրենց ուրախությունը, քանի որ սա ցույց է տալիս, որ իրենք ճիշտ ընտրություն են կատարել։ Այդ ուղու մեծ մասը ես մենակ եմ անցել, բայց ճանապարհի վերջում այդ բոլոր կառույցները գումար են ներդրել, ըստ այդմ՝ մենք միասին ենք ֆիլմն առաջ տանում։ Սա շատ կարեւոր է, որովհետեւ ինչ խոչընդոտներ էլ լինեն՝ քաղաքական, թե այլ, գիտեմ, որ մենակ չեմ։ Իմ ֆիլմը կառուցված է կիրթ կինոյի ինդուստրիայի բոլոր կարգուկանոնները հարգելով։

- Փաստորեն Դուք կինոյի աշխարհում չէիք, բայց Ձեր ուղեղում արդեն գծված էր այդ ճանապարհը, որ պետք է անցնեիք։

- Սովորեցի։ Սկզբում պարզապես ասացի՝ ուզում եմ Արցախում կինո նկարել եւ սկսեցի սցենար գրել, չնայած՝ երբեք լիամետրաժ ֆիլմի սցենար չէի կարդացել։ Եվ այս տասը տարվա մեջ սովորեցի, թե ինչպես են սցենար գրում, թե ում են դիմում: Բացեցի իմ պրոդյուսերական ընկերությունը, երեք տարի ուսումնասիրեցի, թե ինչպես է այն աշխատում։ Քայլ առ քայլ ուսանեցի, դա ե՛ւ իմ ուսումն էր, ե՛ւ իմ աշխատանքը։ Եթե որեւէ լավ որակ ունեմ, կարող եմ ասել, որ շատ լավ աշակերտ եմ։ Սկզբից տեղափոխվել եմ Հոլանդիա, հետո եկել եմ Ֆրանսիա. անընդհատ միջավայր ես փոխում եւ ամեն ինչ զրոյից սկսում, գիտես, որ պետք է սերտես ամեն ինչ եւ հետո ընտրություն կունենաս՝ քո ճանապարհով գնալու։ Ֆիլմի «ճանապարհին» շատ բաներ քաղեցի տարբեր մարդկանցից․ ինձ թվում է՝ շատ ավելի պատրաստ եմ երկրորդ ֆիլմ նկարահանելուն։

10

Կադրը՝ «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմից

- Կարելի՞ է ասել, որ օտար երկրում կրկնակի են դառնում բարդությունները։

- Իհարկե, մենք ոչ մի ուղենիշ չունենք, ինչքան էլ կիրթ ընտանիքից ենք սերում, երբ գալիս ես ուրիշ երկիր, մշակութային արժեքներն այլ են, միակ բանը, որ պետք է անել՝ գլուխը կախ սովորել։ Սկզբում փորձում ես վերաիմաստավորել եւ վերահաստատել քո գիտելիքները, վերագնահատում ես արժեքները եւ հետո՝ հաստատվում։

- Երբ արդեն նախագծում էիք ամեն քայլ, նման հաջողություն պատկերացնո՞ւմ էիք։

- Ֆիլմի ընդհանուր գաղափարն այն է, որ եթե մենք շատ հավատանք, շատ ուզենք, գուցե եւ կստացվի։ Ես չէի կարող պատկերացնել, որ այսպես կլինի, բայց շատ էի ցանկանում, որովհետեւ Արցախի մասին խոսելու համար Կաննի փառատոնից ավելի բարձր հարթակ մշակութային աշխարհում ինձ թվում է՝ չկա։ Ցանկանում էի, որ իմ տեսածն ու հասկացածն Արցախի մասին, մարդիկ տեսնեն եւ հաստատ կտեսնեն, որովհետեւ ֆիլմը կլինի կինոթատրոններում, մի քիչ աղմուկ կլինի։

Այս պատմության մեջ ամենակարեւորն այն է, որ Արցախի ժողովուրդը հույսը չի կտրում, որովհետեւ այն, որ Արցախն այսօր հայկական է, մի անպատկերացնելի երեւույթ էր, բայց այսօր իրականություն է։

- Կարծում եմ՝ հենց ֆիլմի վերնագիրն էլ Ձեր հույսն է ցույց տալիս, այդպե՞ս է։

- Այո, շատ ճիշտ եք հասկացել։ Սկզբում այլ անուն էինք ընտրել, բայց հետո փոխեցինք: Ինչո՞ւ անվանեցինք «Երբ որ քամին հանդարտվի», որովհետեւ ես հուսով եմ, որ քամին կդադարի։ Մենք հուսով ենք, որ քամին կհանդարտվի, օդանավերը կթռչեն եւ երկիրը կբացվի։
Ինձ թվում է՝ իմ ֆիլմի ճանապարհը շատ փոքր տոկոսով նման էր դրան, որովհետեւ չնայած իմ մեծ ցանկությանը՝ չէի պատկերացնում, որ հնարավոր է։

10

«Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմի նկարահանումներին

- Իսկ ինչպիսի՞ կանխազգացում ունեք. շո՞ւտ է քամին հանդարտվելու, թե՞ դեռ երկար ճանապարհ ունենք։

- Եթե ինքս ինձ հետ անկեղծ լինեմ, կասեմ՝ հնարավոր բան չէ. օդանավակայանի բացումն ու Արցախի անկախությունը անհնար են թվում, բայց ամեն անգամ օդանավակայանի կողքով անցնելիս ինձ թվում է, որ կտեսնեմ օդանավը։ Ես քաղաքական գործիչ չեմ եւ չեմ կարող կանխագուշակել, կարող եմ միայն մեծ հույս ունենալ, որ Արցախում կշարունակեն խոսել հայերեն, կլինեն հայկական դպրոցներ։

-Այս ֆիլմի մասին խոսելիս անընդհատ մի գաղափար է գլխումս պտտվում, որ Արցախը պաշտոնապես որպես երկիր գոյություն չունի, սակայն ստացվում է, որ կինոաշխարհում Արցախը գոյություն ունի եւ Ձեր ֆիլմի շնորհիվ հնարավարություն ունի որպես երկիր հանդես գալ։ Խորհրդանշական բան կա սրա մեջ։

- Դուք շատ ճիշտ եք. ես պետք է ֆիլմը ներկայացնեի տարբեր հանձնաժողովների եւ բացատրեի «աշխարհի մյուս ծայրում» գտնվող Արցախում ֆիլմ նկարահանելու կարեւորությունը։ Ասում էի, որ այդ երկիրը չկա քարտեզների վրա, այն իրավաբանորեն իրավունք չունի գոյություն ունենալ, բայց եթե մենք ֆիլմում տանք այդ շունչը, այդ երկիրը կկայանա կինոաշխարհում, եւ մարդիկ կտեսնեն, որ կա՝ կինոյում։ Արվեստի կարեւորությունը չպետք է թերագնահատենք։

- Չնայած՝ պետք է արվեստը քաղաքականությանը չխառնվի, այնուամենայնիվ, Դուք գիտեիք, որ սա քաղաքական մեծ խնդիր է: Ձեզ չվախեցրե՞ց այս թեմայի մեջ մտնելը։

- Գուցե դրա համար էլ իմ ճանապարհն այդքան երկար էր, որովհետեւ սկզբից ես փորձում էի խուսափել քաղաքական թեմայից։ Երբ վերցնում ես որպես դեկոր Արցախի պատմությունը, այսօրվա կյանքը, շատ բարդ է սիրո կամ ընտանեկան պատմությունն այդ դեկորի մեջ նկարել, այդ դեկորից պետք է օգտվել, որ պատմես այդ երկրի պատմությունը։ Երկար փնտրեցի, թե ինչպես կարելի է սիմվոլիզացնել այսօրվա Արցախի վիճակը «ֆիքշնլ» պատմության մեջ։ Այդ պատճառով իմ կերպարներից յուրաքանչյուրը մի բան է պատմում իր երկրի մասին։ Սկզբում ավելի շատ խաղարկային պատմություններ էի փորձում գրել, կամաց-կամաց դրանք դարձան քաղաքական, բայց ես չեմ ասում՝ ով է վատը, ով է լավը, ով՝ ճիշտ, ով՝ սխալ, ուղղակի իմ ֆիլմի մեջ փորձում եմ ցույց տալ իմ մեծ սերը դեպի այդ երկիրը եւ ժողովուրդը։

- Ֆրանսիայում եք ապրում եւ երեւի նկատած կլինեք, որ մեզ ավելի շատ ճանաչում են Հայոց ցեղասպանության հարցով, բայց Արցախի խնդրին շատ քչերն են ծանոթ։ Գուցե այս ֆիլմով կարողանաք շատերին ծանոթացնել այդ խնդրին։

-Մենք խոսում ենք Ցեղասպանության մասին, բայց մենք նայում ենք դեպի ապագա, եւ սա մեր ազգի ուժն է։ Երբ ես տեսնում եմ տարբեր երկրներում բնակվող իմ բարեկամների երեխաներին, նկատում եմ, թե ինչքան են ներդնում հայերը ապագա սերնդի մեջ, որովհետեւ հայը միշտ նայում է դեպի ապագա։ Ցեղսապանության խնդիրը մեզ միշտ հետ է գցում եւ մեզ միշտ հիշեցնում է անցյալը, եւ ինձ համար շատ կարեւոր էր ցույց տալ ապագային նայելու մեր կարողությունը։ Իմ ֆիլմը նայում է դեպի ապագա։

10

Կադրը՝ «Երբ որ քամին հանդարտվի» ֆիլմից

Երբ ես պատմում էի, թե ինչ եմ ուզում նկարել, Ֆրանսիայում մարդիկ պատկերացնում էին խեղճ ու կրակ ժողովուրդ, իսկ ես ասում էի, որ Արցախում շատերը «iPhone 11» ունեն, եթե մարդիկ ապրում են Արցախում, դա չի նշանակում, որ իրենք խելացի չեն կամ անկիրթ են, ուղղակի իրենք ապրում են փոքր-ինչ այլ պայմաններում, սակայն բոլորն ունեն համացանց, նույն սարքերը, այսինքն՝ շատ ժամանակակից երկիր է։ Ֆիլմում ես փորձում էի հենց դա ցույց տալ, ոչ թե խեղճ ու կրակ Արցախ, այլ շատ ժամանակակից մի վայր՝ իհարկե, խնդիրներով, բայց որտե՞ղ խնդիրներ չկան։

Խորհրդային միությունից հետո ֆիլմերը ցույց են տալիս շատ տխուր ու ընկճված մի մթնոլորտ, ես փորձեցի ցույց տալ մի աշխարհ, որը նայում է դեպի ապագան եւ ինձ թվում է, որ հայությունը պետք է նայի դեպի ապագան, որովհետեւ մենք ամենից լավ գիտենք դա անել։ Հայերը Ցեղասպանությունից հետո իրենց չկորցրին, որովհետեւ իրենք նայում էին դեպի ապագան, ներդրեցին ամեն ինչ իրենց ապագա սերնդի մեջ։

- Ձեր անունն այս օրերին շատ է հնչում, եւ ընթերցողը կուզենա ծանոթանալ Ձեզ հետ, ի՞նչ էիք անում Դուք Երեւանում եւ ինչպե՞ս Երեւանից Ֆրանսիա հասաք։

- Ես Ֆիզիկայի ինստիտուտի աղջիկ եմ, դա մի փոքր Արցախ է Երեւանի մեջ (ծիծաղում է,-հեղ)։ Ծնողներս գիտնականներ են, ես սովորել եմ Երեւանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայում։ Զուգահեռ 90-ական թվականներին բացեցի մանկական թատրոն, «Փոսի թատրոնում» երեխաների հետ անգլերենով ներկայացումներ էինք անում։ Հետաքրքիր է, որ ես «երիտասարդ» Երեւանը բացահայտում եմ իմ աշակերտների շնորհիվ։

23 տարեկանում մեկնեցի Հոլանդիա, այդ ժամանակ իմ սերնդին թվում էր, որ մեր երկիրը կարծես մեզ դուռն էր ցույց տալիս եւ ասում՝ «գնացեք, դուք այստեղ ոչ մի շանս չունեք»։ Շատ ծանր տարիներ էին, եւ պետք է ասեմ, որ իմ ընկերների եւ բարեկամների մեծ մասը Հայաստանից դուրս է ապրում։ Տարօրինակ չէր, որ ես մյուսների պես մեկնեցի Հայաստանից։ Սկզբից սկսեցի իմ ուսումը արվեստի ակադեմիայում, Ֆրանսիայում բավական վաղ ինձ առաջարկեցին դասավանդել։ Իմ կյանքը երկու մասից է բաղկացած. շատ եմ սիրում ուսանողների հետ աշխատել, երկրորդը ֆիլմ նկարահանելու իմ երազանքն է: Ունեի հետաքրքիր կարիերա արվեստի ոլորտում, ցուցահանդեսներ էի անում։ Բոլոր փուլերն ինձ օգնեցին մի քայլ առաջ անել եւ հանդիպել ճիշտ մարդկանց հետ։

10

Նորա Մարտիրոսյանը

-Իսկ այժմ շարունակո՞ւմ եք ստեղծագործել եւ ցուցահանդեսներ անել։

-Դա շատ ժամանակ է պահանջում, եւ քանի որ ֆիլմով էի տարված, չզբաղվեցի դրանով։ Ժամանակակից արվեստով հետաքրքրվողների շրջանակն ավելի նեղ է, իսկ գեղարվեստական ֆիլմ դիտողը կարող է լինել քո հարեւանը կամ հաց վաճառողը, քո «աշխարհի դռներն ավելի լայն են դառնում»։ Հուզիչ էր, երբ ես առաջին անգամ որպես հյուր գնացի Կանն 2013թ.-ին եւ մտա այդ մեծ դահլիճը, որտեղ հազարավոր մարդիկ միասին հավաքվել էին ֆիլմ դիտելու։ Ֆիլմի միջոցով մարդկանց հետ «հանդիպումն» է ինձ գրավում։

Հանդիսատեսը վճարում եւ տոմս է գնում՝ ֆիլմը դիտելու համար, կարելի է ասել՝ պայմանագիր է կնքում քեզ հետ, դա էլ իր քայլն է դեպի ռեժիսորի արվեստը։

Զրուցեց Էլլադա Ղուկասյան-Բարսեղյանը/Bravo.am-ի սեփական թղթակիցը Փարիզում/
Լուսանկարները՝ Նորա Մարտիրոսյանի արխիվից