«Որքան կարող ենք, Ադրբեջանին ուժեղ ու ցավոտ խփելու ենք». Ջիվան Ավետիսյանը նոր ֆիլմերի վրա է աշխատում

Ջիվան Ավետիսյանը հերթական մեծակտավ ֆիլմերի վրա է աշխատում՝ «Վերածնվածը» եւ «Սեւ ցուցակ»: BRAVO.am-ի նոր զրույցը ռեժիսորի հետ կինոնկարների նշանակության, Շուշիի անկման պատճառած ցավի, պատերազմից հետո վերածնվելու եւ երանելի հայ կերպարներին մի օր անդրադառնալու ցանկության մասին է:

- Մեզ հիմա ամենաշատը վերածնվել է պետք, ու Ձեր ֆիլմի անվանումն էլ խորհրդանշական է: Ինչի՞ց սկսենք, որ վերածնունդը կայանա:

- Ես հավատում եմ, որ գալու է իրական հաղթանակ տանելու պահը: Այդ ամենը սկսվելու է հենց այստեղից՝ մեզնից: Ես, որպես ռեժիսոր, խոստովանում եմ՝ մեղավոր եմ, որ Շուշին կորցրել ենք: Իմ մեղքը նրանում է, որ երազել եմ Շուշիի ազատագրման մասին ֆիլմ նկարել ու չեմ արել: Կարող էի իմ ուժերով 1 մլն հավաքել, բայց մտածել եմ, որ 50 մլն է պետք, սպասել եմ պետության աջակցությանը, ու որեւէ քայլ չեմ գործադրել: Շատ եմ ափսոսում, որ չեմ սկսել, համոզված եմ՝ այլ մարդիկ էլ կմիանային իմ գնացքին ու մաս կկազմեին:
Արդյունքում՝ չունենք Շուշին, չունենք եւ ֆիլմ: Որպես կինեմատոգրաֆիստ՝ մեղավոր եմ, որ սերունդներին չեմ պատմել Շուշիի մեծագույն արժեքի մասին: Ինձ դատեք դրա համար, բայց սկսենք ինձնից ու գնանք մինչեւ վեր՝ Բաղրամյան 26:

- Իսկ ինչի՞ հաշվին ենք կարողանալու Ձեր ասած իրական հաղթանակին հասնել:

- 2014 թվականից ի վեր մեր ընկերությունը 3 ֆիլմ է ստեղծել՝ «Թեւանիկը», «Վերջին բնակիչը» եւ «Դրախտի դարպասը»: Փորձել ենք աշխարհով մեկ թմբկահարել ու պատմել Արցախի մասին: Տասնյակ դժվարություններ ենք ունեցել, ադրբեջանական ագրեսիայի պատճառով Լիտվայում 100 հազար եվրո ենք կորցրել, Մոսկվայի փառատոնից է հանվել մեր ֆիլմը, բայց չենք վախեցել կամ նահանջել. մեկ զինվորն էլ մարտի դաշտում կարեւոր է: Կռիվ ենք տվել, հիմա էլ ենք անում: Մեր հաջորդ ֆիլմերը պետք է նախորդներից ավելին անեն: Ես հետեւողական ու արդար աշխատանքի ուժին եմ հավատում: Ե՞րբ է հանձնվելու ժամանակը, երբեք: Իմ ամբողջ կյանքում բռնվել եմ մարտի, անգամ եթե ուժերս թույլ են եղել, ու հաղթել եմ:

Շուշին գիտե՞ք՝ ինչու կորցրինք, որովհետեւ կարծում էինք, թե «Չինաստանին» ենք պարտվել, ոչ թե Ադրբեջանին, որովհետեւ իրենք աշխատեցին: Հիմա մենք պետք է աշխատենք ու եղածը գնահատենք:

Ամենամեծ խավարի մեջ էլ գտնում եմ լույսի կետն ու այն ինձ օգնում է: Իմ Լուսիկ տատիկը, որին չեմ տեսել, աստվածավախ է եղել, տարիներ շարունակ ամեն առավոտ աշխատանքի գնալուց առաջ մոմ է վառել Սուրբ Շուշանա վանքում: Դա մոմերի այնքան մեծ քանակ է, ու այդ լույսն այնքան տեղերում է ինձ հանել դուրս:

8

Ջիվան Ավետիսյանը

- Շուշին ցավոտ թեմա է, բայց ի՞նչ էր կատարվում Ձեզ հետ, երբ կորցրինք այն:

- Երբ Շուշին ընկավ, մեր գյուղի՝ Խաչմաչի ու Կարմիրգյուղի արանքում բլուր կա, այնտեղ էի ու հետեւում էի, թե ամսի 8-9-ին ինչպես է այն ծխերի մեջ հայտնվում: Շատ եմ ցավում, որ այն կորցրինք, այն մեր հաղթանակի խորհրդանիշն էր: Վերջին անգամ դրանից մի քանի օր առաջ եմ եղել քաղաքում:

- Այս պատերազմն ազդեց նաեւ «Վերածնվածը» ֆիլմի վրա, ու 2016-ի ռազմական գործողությունների փոխարեն 2020-ինն եք ընդգրկելու:

- Փոխվել է միայն պատերազմը, մնացած ամեն ինչը նույնն է մնացել: Այն 4 հերոսների մասին է: Մուրադն ամբողջ կյանքում ապրել է արտերկրում, բայց մի օր ինքնության փնտրտուքի հետեւից հայտնվելու է Արցախում, ու պատերազմ է սկսվելու: Մյուս հերոսներն են նրա հրեա պրոֆեսորը, իսլանդական ծագումով կանադուհի ընկերուհին ու իր ստեղծած արհեստական բանականությունը՝ Օրխիդը: Սա գիտաֆանտաստիկ ժանրի հայկական առաջին ֆիլմն է լինելու: Պատերազմի ժամանակ Արցախի հեռուստատեսության հետ էի աշխատում ու ինչ նկարել եմ ճամփորդական տեսախցիկով, նույնպես ընդգրկվելու է ֆիլմում:

- Ո՞ր պահից եկավ այդ գիտակցումը, որ պետք է ֆիլմի համար նկարել:

- Ինձ թվում է՝ Շուշիից սկսվեց: Այդ չարաբաստիկ դեպքը եղավ՝ Մշակույթի տան պայթեցումը, երբ տեսա բակում շարված հայ զինվորների ու ոստիկանների դիակները, եւ սկսեցի Մուրադի աչքերով նայել պատերազմին: Շուշիում մի քանի օր եմ նկարել, նաեւ կադրեր ունեմ նոյեմբերի 6-7-ին Ջդրդուզի (Հունոտի կիրճ) մարտերից դեպի Քարին տակ:

- Ֆիլմում այդ կադրերը ինչպե՞ս եք ընդգրկելու:

- Օրխիդը սկսելու է հասկանալ, որ իր ստեղծողը վտանգի մեջ է եւ ալիքներ է ուղարկելու սերվերին, որոնք հենց այդ կադրերն են լինելու: Սա պարզապես պատերազմ չէր, այլ բնաջնջման փորձ: Իմ արտասահմանցի գործընկերներին ասում եմ, որ այդ ամենը կույր աշխարհի արդյունքում եղավ: Խաղաղ Ստեփանակերտի դեմ ինչեր օգտագործեցին, ինքս եմ ականատես եղել՝ ռմբակոծել են մեծ ռումբերով, ֆոսֆորային ու կաստային զենքերով:

- Որքան էլ ֆիլմից ենք խոսում, պատերազմն անընդհատ մեզ հանգիստ չի տալիս:

- Երբ Ստեփանակերտ գնացի, առաջին մուտքն այնքան զգացողական էր, ասես ծանր ու հիվանդ վիճակում գտնվող հարազատիս տեսակցության գնացած լինեի: Ստեփանակերտն այդ վիճակում չէի տեսել: Ամբողջությամբ հիշում եմ առաջին պատերազմը, բայց այս մեկն ահարկու էր ու շատ ծավալուն:

Մենք դասեր չքաղեցինք: Գիտեք՝ ինչքան լավն էինք 1988-1990-ականներին, անհավանական լավը: Ես 10 տարեկան էի, ու հիմա երազում եմ, որ նորից այդպիսին լինենք: Հաղթելու կամք ունեինք: Հիմա էլ մեր երեխաները խրամատներում աներեւակայելի էին, տղաների եմ տեսել ու չեմ հավատացել, որ մարդածին են, գերմարդ էին: Ամեն տեղ անհավանական մարտեր են վարել:

- Վերադառնանք նորից «Վերածնվածին», ինչքա՞ն գումար է պետք ֆիլմի համար ու որտեղի՞ց եք այն գտնելու:

- Նախատեսում ենք գոյացնել բավական խոշոր գումար ու պետական աջակցության համար սեպտեմբերին դիմել ազգային կինոկենտրոնին: Որպես արտադրող ընկերություն՝ հիմա տարբեր հիմնադրամների ու անհատների հետ ենք աշխատում, միայն քրաուդֆանդինգը չէ: Արտադրող ընկերությունը պետք է գումարի իր մասնաբաժինն ունենա, հետո կարողանանք դիմել միջազգային հիմնադրամներին: Համակարգն է այդպիսին:

Հասկանում եմ, որ հիմա շատ ավելի լուրջ խնդիրներ կան, առաջնայինը վիրավոր զինվորներն են, զոհվածների ընտանիքները, բնակության վայրերը թողածները: Ու մեկն էլ ուզում է ֆիլմ անել, դա էլ կարեւոր է:

- Բայց ախր մշակույթը չպետք է մեռնի, այն ապրեցնող ու ուժ տվող ազդեցություն ունի:

- Կարծում եմ՝ մշակույթը մեռավ, դրա համար մենք հասանք այս օրին: Մեր կրթությունը հասցրինք տգիտության մակարդակի: Հավատացնում եմ՝ եթե կրթական բարձր որակ ունենայինք, այսպես չէինք ապրի: Մեր անվան տակ մեզ հրամցրել են ինչ-որ բան՝ ասելով, որ ժողովուրդն է ուզում:

- Որքան էլ դժվար է ֆիլմ նկարել հիմա, երբ ամբողջ աշխարհի ֆիլմարտադրությունն է ծանր վիճակում, ի՞նչն է Ձեզ օգնում չնահանջել:

- Հենց չնահանջելը (ծիծաղում է,- հեղ.): Նախկին կյանքում՝ պատերազմից առաջ, մտածում էինք, որ մեր ֆիլմերն Արցախի ճանաչման գործընթացին են նպաստելու, հիմա դրան գումարվել է նաեւ մեր երեխաներին կրթելու գործառույթը, որ ճիշտ դաստիարակենք:

Ես Թատերական ինստիտուտը 2007 թվականին եմ ավարտել եւ պատկերացում չունեի, թե աշխարհն ուր է հասել ֆիլմարտադրությունում: Կաննում ու Բեռլինում տեսա, որ այդ մարդիկ լրիվ այլ կերպ են զարգացնում կինոն: Ամռանը մեր գյուղում էի, երբ թատերականի պրոռեկտորն ու ռեկտորը հրավիրեցին ինձ դասավանդելու: Երբեք չէի մտածել կուրս ունենալու մասին, բայց մի նախադասություն համոզեց ինձ՝ «Երեխաները քո կարիքն ունեն, որ իրենց փոխանցես, թե հիմա ինչ է կատարվում աշխարհում»: Մեզ հիմա հաճախ են հարցնում, թե հայկական կինո կա՞ աշխարհում ու ո՞րն է այն:

8

Ջիվան Ավետիսյանը՝ ֆիլմերի աշխատանքներում ներգրավված կամավորների հետ

- Իսկապես հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն է հայկական կինոն ու խորհրդային տարիներին նկարահանվածները որքանո՞վ են մերը:

- Դրանք «սովետական» են, մերը չեն: Փելեշյանի ֆիլմերն էլ հայկական չեն, աշխարհը դրանք «սովետական» է ընկալում: Մերը չկա: Իմ ստեղծած ֆիլմերը հայկական չեն, այնքան չենք խմորվել իրար մեջ, որ նման արժեքներ ստեղծենք: Հայկական են սերիալները, որոնցում դերասանները կամ կանգնած են խոսում, կամ նստած, կամ մեքենաների մեջ նստած: Մերը դեռ չկա, դրա համար թեմաներ են պետք, ինքնատիպ հերոս:

Հենց հիմա հայկական կինեմատոգրաֆը խնդիր ունի հասկանալու՝ ով է առաջիկա 10 տարիների հերոսը: Ես գիտեմ, թե ով է նա՝ մի տղա, որը հենց նոր է վերադարձել պատերազմից՝ առանց ոտք, կամ ընկերոջն է կորցրել, կամ ամաչում է իր որդու աչքերին նայել, կամ ընկերուհուն հանդիպել, որովհետեւ ինքը ստիպված է եղել Շուշիից դուրս գալ: Այ, սա մեր հերոսն է, մեր ֆիլմերի մեխը, այդ տղան պետք է սկսի ուժ գտնել ու ցույց տալ, թե ինչերի է ընդունակ:

- Իսկ ինչո՞ւ այսքան ժամանակ չենք ունեցել ֆիլմեր մեր հերոսների, մեր պատմական ուժեղ կերպարների մասին:

- Երազում եմ զորավար Մախլուտոյի մասին ֆիլմ նկարել: Սիրում եմ իրեն, հաճախ գնում իր գերեզմանին: Չկա այդպիսի երկրորդը, ինչպիսի անհավանական ուղի է անցել, բոլորին տեսել է, Անդրանիկի կողքին կռվել: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ 12 մասանոց ֆիլմ լինի: Առաջին հերթին մեր երեխաներին են պետք նման ֆիլմերը, որ կարողանանք մեր մեջքը շտկել:

30 տարի հպարտ քայլել ենք, բայց այսօր ո՞վ ենք մենք: Այնքան չէինք տեսել հաղթանակ, որ չգիտեինք՝ դրա հետ ինչ անել: Այս պարտությունը պետք է մարսենք, շատ եմ ափսոսում մեր զոհերի համար, որ մեր տղաներն էլ չկան, Շուշին, Հադրութը չկան, բայց մեր բանակը չի պարտվել: Մի օր մենք մեն-մենակ կմնանք ադրբեջանցիների հետ, այդ ժամանակ իրենք կտեսնեն:

- Ե՞րբ եք նախատեսում նոր ֆիլմի նկարահանումները սկսել:

- Ամեն ինչ գումարներից է կախված, բայց նախատեսում ենք 2022-ի աշնանը սկսել: Սեպտեմբերին Հայաստանում մոտ 2 շաբաթ կնկարենք, հետո՝ Ֆրանսիայում ու Իսլանդիայում: Դերասաններին պետք է մայիսին Կաննում հանդիպեի. իրենք տեղյակ են ֆիլմի պատմությունից ու նախնական համաձայնություն են տվել: Արտասահմանցի դերասաններ են լինելու ու նաեւ Փարիզում ծնված անհավանական զորեղ հայ դերասաններ:

«Վերածնվածը» միայն հայերիս չի պետք, այլ ամբողջ աշխարհին. մոլորակն է վտանգված: Այս պատերազմում ամենավատ բանը, որ տեսա՝ գազանը կերել է մարդուն: Մարդը կորցրել է իր էությունը, դրանից եմ ամենաշատը վախեցել: Երբ դիակների հոտը առնում ես, հասկանում ես, թե որքան սարսափելի է ամեն ինչ: Իրենց համար կարեւոր չէր, թե ում են սպասում՝ կին, երեխա, բոլորին վերացնում էին:

- Ձեր բոլոր ֆիլմերը պատերազմի մասին են, ինչպե՞ս եք ընտրում այն դրվագները, որոնց շուրջը կառուցում եք ֆիլմը:

- Չեմ ընտրում ախր, զգում եմ: Օրինակ, հիմա գիտեք՝ ինչ եմ զգում, չեք հավատա՝ որ պետք է մեր էպոսը նկարեմ: Ուզում եմ գեղարվեստական լայնամասշտաբ ֆիլմ անել «Մատանիների տիրակալի» պես: Ազգի կոդը փորձենք հասկանալ, պարզել, թե մենք ով ենք: Ինչո՞ւ է Դավիթն իր զարկերը զիջում, ինչո՞ւ իսկանդերը չկրակեց, նրանք մեր երեխաների վրայով տանկ էին քշում, իսկ մենք չենք տալիս պատասխան հարվածը: Բաշխելս ո՞րն է, դրա համար այս օրին ենք:

Մենք ամենուր ենք՝ Վենետիկում, Երուսաղեմում, Կալկաթայում, ամեն տեղ հայկական հետք կա, բայց չենք գիտակցում մեր արժեքն ու էությունը: Անհնար է առանց արտասվելու գիտակել, թե Տիգրանակերտն ինչպես տվեցինք: Ախր Տիգրան Մեծն է այն կառուցել, այնտեղ ամեն հայ իրեն ավելի զորեղ էր զգում:

- Աշխատում եք նաեւ Ալեքսանդր Լապշինի մասին պատմող «Սեւ ցուցակ» ֆիլմի վրա:

- Լապշինի հետ Վիլնյուսում ենք ծանոթացել ընթրիքի ժամանակ: Դրանից 1 տարի անց եկավ Երեւան ու առաջակեց հանդիպել: Այդ ժամանակ էլ հայտնեց, որ ցանկանում է իր մասին ֆիլմ նկարեմ: Ասաց, որ առաջին ռեժիսորն եմ, որին դիմում է, ու միայն ինձ կարող է վստահել այդ աշխատանքը: Ֆիլմն այն մասին է, թե ինչպես է Բելառուսում ձերբակալվում ու հասնում Ադրբեջան:

Այն նաեւ Արցախ այցելած մարդկանց մասին է, որոնք Ադրբեջանի Սեւ ցուցակում են հայտնվում: Որքան կարող ենք, Ադրբեջանին ուժեղ ու ցավոտ խփելու ենք, ցույց ենք տալու, թե իրենք մարդկանց ինչպես են հալածում, կախում, սպանում, ծեծում: Ամենավերջում ցուցադրելու ենք այդ ցուցակը, որում շատ հայտնի մարդիկ կան: Ֆիլմի համար գումար ենք փնտրում, բայց այլ ճանապարհով՝ մեծ ընկերությունների հետ ենք բանակցում:
 
Ամերիկացի շատ հայտնի դերասան կա, որին աչքի տակ պահում ենք: Այս ֆիլմի հետ կապված բացառիկ մի բան ունենք՝ սցենարիստն առաջին մեծության մարդ է, ու սցենարն էլ շատ ուժեղ է ստացվել: Ադրբեջանցիները կրնկակոխ հետեւում են մեզ, գիտեմ, որ ինձ «խփելու» են, բայց մենք ոչ մի բաց ինֆորմացիա ու դուռ չունենք, որով կարող են ներս մտնել, գոնե ես այդպես եմ մտածում: Խոցելի մարդ չկա, որին կարող են խաղից հանել: Ում կարող էին սպառնալ, արդեն արել են:

-Այս ֆիլմերին զուգահեռ էլի նախագծեր ունե՞ք:

- Մի քանի գաղափարների վրա ենք աշխատում, դրանցից մեկն էլ «2 տոմս դեպի Արիզոնան» է: Շատ անհավանական դեպքերով գեղեցիկ պատմություն է այն մասին, թե 1994-1998 թթ. ինչպես է եղել 4 երիտասարդների պատանեկությունն Արցախում, ու թե ինչպիսին են 2020-ին: «Սեւ ցուցակն» ու «Վերածնվածը» կարող են օսկարակիր դառնալ, երկուսն էլ բացառիկ պատմություն են:

-Երբ ռեժիսորը ֆիլմ չի նկարում, ինչո՞վ է զբաղված, ի՞նչ է կատարվում Ձեր գլխի «պրոցեսորում»:

- Ես ապրում եմ իմ ֆիլմերի հետ ու ամեն օր դրանք առաջ տանում: Գլխիս մեջ անվերջ դարակներ կան, մի ֆիլմն ունի 1000 դարակ՝ փոքր, մեծ, ստեղծագործական, կազմակերպչական: Ես լավ թիմ ունեմ, որն ինձ շատ է օգնում: Մեր թիմն ԱՄՆ-ում է, Կանադայում, Լիտվայում, ամեն տեղ: Բոլորն էլ առանց հանգստանալու աշխատում են: Կյանքն անցնում է զանգերով, տեխնոլոգիաները մեզ շատ են օգնում:

Երազում էի, որ Արցախի խնդիրը լուծվի, ու ես ռոմանտիկ ֆիլմեր նկարեմ: Բայց ժամանակը դրան չի հասնում, հիմա կռիվ տալ է պետք:

8

Ջիվան Ավետիսյանը

- Իսկ անձամբ Ձեզ ի՞նչ ֆիլմեր են դուր գալիս:

- Սիրում եմ երեխայի պես հուզվել: Վերջին անգամ նման բան է տեղի ունեցել, երբ ուսանողներիս հետ լավ ֆիլմերից հատվածներ ենք դիտել: Հուզվում եմ ոչ թե սրտաճմլիկ պատմությունից, այլ որ զգում եմ, թե ռեժիսորն ինչպես է կարողացել ստանալ որեւէ բան: Մեկը Սկորսեզեի «Նյու Յորքի ավազակախմբերն» էր, նման աշխատանքից ուժ եմ ստանում, ուզում եմ բացել պատուհանն ու գոռալ: Ներշնչանք եմ ստանում նաեւ «Բախելով երկնքի դռները» ֆիլմից, Նիկիտա Միխալկովի «12»-ից, սիրում եմ նրա ֆիլմերը, բայց նեղացած եմ Մոսկվայի փառատոնի համար. նա նախագահն է ու ամոթ իրեն:

- Ու վերջում, հետաքրքիր է իմանալ՝ ինչպես եք կարողանում նույնը մնալ ու այնպես անել, որ հաջողությունը Ձեզ չփոխի:

- Իրականում շատ կարեւոր է, չմոռանալ, թե ինչ խմորից ես: Հենց մոռանում ես, արմատներից կտրվում ես: Եղել եմ աշխարհի լավագույն ու շլացնող քաղաքներում, բայց երբեք չեմ մոռացել, որ այն տղան եմ, որը ձմեռային տաք կոշիկներ չի ունեցել ու իր ավագ եղբոր զինվորական կոշիկներով է դպրոց գնացել: Հիմա տեսակ-տեսակ կոշիկներ ունեմ, բայց գիտեմ, որ ես, իմ ընտանիքը, մի ողջ ժողովուրդ այդ ամենով անցել է: Հիշում եմ, որ հայրս ամեն ինչ արել է, որ բարձրագույն կրթություն ստանամ: Պատերազմի ընթացքում կյանքը մաշել է, հետո էլ՝ առողջությունը, որ ինձ կարողանա Երեւանում ուսման տալ: Դա ամենակարեւոր ազդակն է, որ երբեք չտրվես փառասիրությանը, մինչդեռ պրեմիերայի ծափահարությունների ազդեցության տակ կարող ես ընկնել ու կործանել քեզ:  

Զրուցեց Հասմիկ Բաբայանը
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի
BRAVO.am