Ռաֆայել Մեգալ. «Այդ յուղաներկի հոտն ինձ համար ցանկացած օծանելիքից թանկ է»

Հայաստանի վաստակավոր նկարիչ Ռաֆայել Մեգալի ինքնադիմանկարը վերջերս ընդգրկվել է «Ուֆֆիցի» պատկերասրահի հավաքածուում, ինչը հիանալի առիթ հանդիսացավ նրա հետ զրուցելու համար: Նրա արվեստանոցում նկարներով շրջապատված էլ զրուցեցինք նկարչության թաքնված ու կոմերցիոն կողմերի, աշխարհով մեկ ցուցադրված գործերի, «Ուֆֆիցի»-ի ուշադրության կենտրոնում հայտնվելու եւ հովազների մասին:

- Յուրահատուկ արվեստանոց ունեք:

- Այստեղ ծնվել են, ծնվում են եւ հուսամ՝ դեռ ծնվելու են շատ գործեր, իսկ վերեւի հարկում իմ տունն է։ 1990 թվականին եմ տեղափոխվել այստեղ, դրանից երկու տարի անց սկսել եմ նկարել:

- Ստեղծագործական ի՞նչ փուլում եք հիմա ու ինչպիսի՞ աշխատանքներ եք սիրում ստեղծել:

- Կապիկների՝ խորհրդային տարիներից մնացած ճենապակե փոքրիկ արձանիկների շարք եմ անում: 2020-ին դրանք ցուցադրվել են Մոսկվայի ժամանակակից արվեստի թանգարանում՝ «Ճենապակյա կուռքեր» խորագրով։ Ժամանակին շատ էի տարված սրբապատկերներով. մեր պատկերասրահից ու Մատենադարանի ձեռագրերից օգտվեցի եւ իմ միջով անցկացրի, այդպես ստեղծվեց «Սրբապատկերներ եւ կուռքեր» գիրքը: Հայկական զարդանախշերն ու զարդապատկերները հիմնականում նկարների հետին ֆոնին եմ անում: Սիրում եմ նաեւ հովազներ նկարել, որոնց պատկերներով դեռ մեր թվարկությունից առաջ կոպեկներ են եղել. Պատմության թանգարանում հովազներով գավաթ կա, Մատենադարանում՝ մանրանկարչության տարբեր նմուշներ: Վենետիկի բիենալեում «Հովազները իմ ծաղկած այգում» խորագրով շարք եմ ներկայացրել, անգամ 4 ամսական հովազի ձագուկ եմ բերել՝ ուսումնասիրելու եւ նկարելու համար:

18

Ռաֆայել Մեգալը

- Ինչպիսի՞ն էր ճանաչման ընթացքը, կարողացա՞ք ավելի լավ բացահայտել այդ կենդանիներին։

- Ամբողջն իր արածն է (ցույց է տալիս բազկաթոռի բռնակների վրա եղած խազերը,-հեղ.), շներիս հետ լեզու չգտավ, բայց բավական օգնեց: Ինչքան էլ նայում եւ ուսումնասիրում ես, միեւնույն է՝ ինքդ քեզ ու այդ պահին ներսիդ զգացածն ես նկարում։

- Հավանաբար, Ձեզ էլի են հարցրել, թե ինչո՞ւ եք նախընտրել ներկայանալ Մեգալ ազգանվամբ:

- Որոշումն ինքնաբուխ է եղել, որեւէ բան չի նշանակում, պարզապես ավելի կարճ ու դիպուկ է: Կնիքի պես է, ոմանք ասում են՝ Շագալին է նման, Նադալին, Սեգալին։ Իմ ազգանունը Մելիքյան է ու այն արտերկրում դժվար է արտաբերել, չնայած՝ ավելի բարդերն էլ կան, օրինակ՝ Հենրիխ Մխիթարյան:

- Վերջերս Ձեր ինքնադիմանկարը ներառվել է «Ուֆֆիցի» պատկերասրահի հավաքածուում, կպատմե՞ք նկարի ստեղծման, ապա Ֆլորենցիայում հայտնվելու մասին:

- Նկարն արել եմ տանը փակված՝ համավարակի ժամանակ: Ամենաշատ ցուցահանդեսները հենց Իտալիայում եմ ունեցել: Մոտ մեկ տարի տեւեց, մինչեւ նկարը ներառվեց պատկերասրահի հավաքածուում: Երբ «Ուֆֆիցի»-ից պաշտոնական նամակ ստացա, մեծ ուրախություն զգացի, ինչից հետո մեկնեցի Իտալիա, որտեղ էլ տեղի ունեցավ նկարի պաշտոնական հանձնումը պատկերասրահին: Այսուհետ դիմանկարս իրենց ցուցադրությունում է լինելու, ինչի համար անչափ հպարտ եմ։ «Ուֆֆիցի»-ում աշխատանք ունենալը յուրաքանչյուր նկարչի երազանքն է։ Այնտեղ դիմանկարների առանձին սրահ կա, որտեղ ժամանակ առ ժամանակ ցուցադրում են Ռաֆայել Սանտիի, Լեոնարդո դա Վինչիի, Սանդրո Բոտիչելլի, Տիցիանի, Տինտորետտոյի գործերը, շարքը հասնում է մինչեւ մեր օրեր՝ ներառելով շատ հանրահայտ նկարիչների։

- Ինչո՞վ է տարբերվում ինքներդ ձեզ պատկերելը:

- Համարյա բոլոր նկարիչներն էլ ինքնադիմանկարներ ունեն: Օգտվել եմ լուսանկարից եւ հայելուց։ Աշխատելիս շատ քիչ ես կարողանում նկատել, թե ինչպես ես անում, ընթացքն ավելի հետաքրքիր է դիտողի համար: Իմը վրձինն է ու խոսքով դժվար է այդ ամենն արտահայտել։ Նկարելիս ընկղմվում ես ընթացքի մեջ: Արվեստանոցը սրբավայրի պես է՝ մարմինդ թողնում ես, հոգիդ տանում ներս: Առանց հոգու ոչ մի արվեստի գործ չի ծնվում, իսկ թե որքանով է այն արժեքավոր, կնիքը միայն ժամանակն է դնում:  

18

Հասմիկ Բաբայանը եւ Ռաֆայել Մեգալը

- Մեծ նկարիչներից շատերին կյանքի օրոք չեն արժեւորել, բայց հիմա նրանց գործերը միլիոններ արժեն:

- Դա միֆ է, սուտ, բոլորն էլ լավ են ապրել. Վան Գոգը գումարը ծախսել է փաբերում եւ կանանց վրա, Ֆլորենցիայի հողերի կեսը Միքելանջելոյինն էին, Կարավաջոն շատ բարձր գնով է վաճառել իր նկարները: Շատերի կյանքն եմ ուսումնասիրել, որոշների՝ Գորկու, Շագալի ընտանիքներից իմացել նրանց մասին։ Համադրողս, որն ինձ Իտալիայում է ներկայացնում, Գորկու մասին հետաքրքիր գիրք է գրել՝ չիմանալով, որ հետագայում հայ մեկ այլ նկարչի հետ է աշխատելու:

Ընդհանրապես արվեստագետը պետք է բավարարված լինի, որ կարողանա ստեղծագործել. նրա ներսում արդեն իսկ այնքան ընդվզումներ ու հուզումներ կան, որ պարտադիր չէ հացի խնդիր էլ ունենա: Ուսուցիչս ասում էր՝ նոր բան ստեղծելը երկունքի պես է, մինչեւ ոտքերիդ տակ կրակ չդնես, ոչինչ չի ստացվի: Ցանկացած դրական լիցքից, Ձեզ հետ զրույցից հետո էլ կարող եմ նստել ու լավ գործ անել, ներսում պետք է մի բա խաղա, այլապես նկարչություն կանես, որը բնավորություն կամ, ավելի ճիշտ, «խասիաթ» չունի, ինչն էլ ոճ են անվանում։

- Ե՞րբ զգացիք, որ ուզում եք նկարների լեզվով խոսել աշխարհի հետ ու արտահայտվել գույներով։

- (Ծիծաղում է,-հեղ.): Ընտանիքում արվեստով զբաղվող մարդ չենք ունեցել, հիմնականում բժիշկներ են, բայց պապիկս գեղանկարչություն էր սիրում, եւ մեր տանը միշտ հին ու նոր հեղինակների նկարներ են կախված եղել, այս ոլորտում ընկերներ է ունեցել։ Չնայած մտածում եմ՝ քույրս էլ նույն ընտանիքում է մեծացել ու այդ նկարները տեսել, բայց իր մեջ այդ սերը չի արթնանցել, երեւի, ձիրքն ի վերուստ է տրվում։ Մի օր ներկեր ուզեցի, պապիկս ձեռքիցս բռնեց ու տարավ Զուլում Գրիգորյանի արվեստանոց: Մինչեւ հիմա այդ յուղաներկի հոտը քթիս մեջ է, այն ինձ համար ցանկացած օծանելիքից թանկ է։

- Առաջինն ի՞նչ գործ եք նկարել եւ պահո՞ւմ եք արդյոք։

- Իհարկե, պահել եմ՝ հիմա էլ տանն է. բնություն էի նկարել։ Առաջին ցուցահանդեսս 12 տարեկանում էր, Գրիգոր Խանջյանն էր օգնել կազմակերպել, այն նվիրեցի պապիկի հիշատակին: Անվանի մարդիկ էին ներկա:

- Իսկ ինչպե՞ս եղավ, որ Ձեզ սկսեցին նկատել արտերկրում եւ հաճախ ցուցադրել:

- Ավելի շատ հենց արտերկրում եմ ներկայացել, Երեւանում վերջին ցուցահանդեսս եղել է 2017 թվականին՝ Ազգային պատկերասրահում. Ցեղասպանության 100-ամյակին նվիրված ինստալյացիա էի արել որմնանկարների դահլիճում, իսկ առաջին հարկում այն աշխատանքներն էին, որոնք հետագայում ներկայացրի Վենետիկի բիենալեում։ Այնպես է ստացվել, որ Հայաստանում հազվադեպ եմ ցուցահանդեսներ ունենում, մարդկանց մեջ արվեստի նկատմամբ պահանջ չեմ նկատում, շատերին այն չի էլ հետաքրքրում։

- Պետությունն ի՞նչ է անում եւ ի՞նչ պետք է անի մարդկանց շահագրգռելու եւ նկարիչներին օգնելու համար:

- Վայ, որտեղի՞ց սկսեմ, շատ բաներ պետք է անի՝ ընդհուպ մինչեւ այն, որ ժամանակից արվեստի թանգարան լինի. մեր ունեցածը 70-ականներից հետո չի համալրվել ու միայն անունն է ժամանակակից։ Լավ արվեստագետներ ունենք, բայց, ցավոք, շատերը տարբեր պատճառներով չեն կարողանում դրսում ներկայանալ, պետությունը պետք է նման մարդկանց կողքին լինի եւ օգնի։ Շատ հարցեր կան՝ սկսած դրսի հեղինակավոր հայ գալերիստների հետ հարաբերություններ հաստատելուց։ Այս ոլորտում շատ բան է պետք սկսել անել, եղածը զրոյական մակարդակի է վրա, դրա համար էլ մարդիկ մեղավոր չեն, որ ոչինչ չեն հասկանում:

Պրոֆեսիոնալ մասնագետներն իսպառ բացակայում են: Այդ խնդիրը միայն արվեստում չէ, շատ ուրիշ ոլորտներում էլ կա, եւ շտկելու դեպքում երկիրը կծաղկի։ Երկրներն ինչո՞վ են ներկայանում աշխարհում՝ մշակույթով։ Տարբեր երկրներում սովորաբար ներկայացնում են Մատենադարանն ու Էջմիածնի գանձերը, դրանից հետո ոչինչ չի՞ ստեղծվել, մեռա՞ծ ազգ ենք:

- Ովքե՞ր են Ձեզ ներկայացնում արտերկրում եւ օգնում հայտնվել տարբեր պատկերասրահներում:

- Տարբեր մարդկանց հետ եմ աշխատում, ովքեր ձեւավորում են նկարչի աշխատանքի գինը, ինչն աստիճանաբար է տեղի ունենում: Այն կախված է նրանից, թե ինչ պատկերասրահներում ես ցուցադրվում, ինչ արվեստաբաններ ու արվեստի քննադատներ են գրել քո մասին, որ հավաքածուներում կաս եւ որ պատկերասրահներն են քեզ ներկայացնում։ Ոչ մի կոլեկցիոներ 1 միլիոն դոլար չի տա կենսագրություն չունեցող նկարչին։

- Հիմա «Ուֆֆիցի»-ում հայտնվելը որքանո՞վ բարձրացրեց Ձեր արժեքը՝ որպես նկարիչ։

- Այնպես բարձրացրեց, ինչպես իմ մասին կգրեր մի շատ հայտնի քննադատ։ «Ուֆֆիցի»-ից հետո ինձ նկատեց հայտնի պատկերասրահ, այն ներկայացնում է նաեւ միլիոնավոր դոլարներ գնահատվող հեղինակավոր նկարիչների՝ Յուե Մինջունին (նրա գործերից կա նաեւ Կասկադում), Այ Վեյվեյին: Նրանց կողքին հայտնվելը նաեւ իմ գործերի արժեքն է բարձրացնում։ Մի քանի ամիս առաջ էլ Բանգկոկի «Bold Harmony» ցուցահանդեսում ժամանակակից շատ հայտնի նկարիչների գործերի կողքին նաեւ իմ նկարներն էին:

18

«Ուֆֆիցի» պատկերասրահում

- Ինչպե՞ս ու ի՞նչ սկզբունքով են միջազգային շուկայում որոշվում նկարների գները:

- Շատ հանգամանքներ են կարեւոր, օրինակ՝ Իտալիայում նկարիչների գործակցով են աշխատում, այն բազմապատկում են նկարի երկարությանն ու լայնությանը, իսկ ԱՄՆ-ում լրիվ այլ չափանիշներ են գործում: Ժամանակակից արվեստի դեպքում հիմնականում չափերով են որոշվում, ինչը սկզբում անհեթեթ էր թվում, բայց շուկայի պահանջներն են այդպիսին, որոնցով գինը հաշվելը շատ ավելի հեշտ է:

- Որո՞նք են Ձեր վայրերը, որտեղ արվեստանոցից բացի, ոգեշնչում եք ապրում եւ սիրում նկարել:

- Էտյուդներ նկարելու համար ընկերներիս հետ սարեր եմ բարձրանում։ Վաղուց Գոշ լճի տարածքն եմ ինձ համար բացահայտել եւ հաճախ եմ գնում: Շատ տեղեր կան, որոնք սիրում եմ, բայց հատկապես հնություններն են ինձ գրավում, երեւի, ես էլ հին մարդ եմ: Գժվում եմ կնճռոտ ձեռքերով տատիկների ու պապիկների համար, այնքան բարի են, մարզերում այնպիսի ջերմ մարդկանց եմ հանդիպում, մեր ազգը շատ լավ հատկանիշներ ունի, ցավոք, ինտելեկտն ու կուլտուրան են շատերի մեջ բացակայում։ Մի անգամ Գառնիում նկարելիս մեզ սուրճ հյուրասիրեցին, ապա տանտերերն ասացին. «Տղես, որ գաս, ու տանը չլինենք, բանալին խալիի տակ է, կբացես դուռն ու ընկերներիդ հետ կմտնեք, մինչեւ մենք կգանք»։ Աշխարհում ոչ մի տեղ նման երեւույթի չես հանդիպի, որ համարյա անծանոթ մարդն այդքան սրտաբաց լինի:

- Է՞լ ինչ կա մեզ մոտ, որ որեւէ տեղ չեք հանդիպել։

- Ամեն ինչը՝ հող ու ջուրը, որոնց համար խենթանում եմ, ես ու ընտանիքս նաեւ Միացյալ Նահանգների քաղաքացիներ ենք, մինչեւ հիմա այստեղ ենք, որովհետեւ չենք կարողանում կտրվել Հայաստանից՝ չնայած բազմաթիվ վատ կողմերին: Մարդկայինն այստեղ շատ-շատ է:

- Իսկ ԱՄՆ-ում ի՞նչ կա, որ կարելի է սովորել ու կիրառել:

- Հենց արվեստի, նորարարության, մարդկանց շփման, տարբեր բնագավառի ներկայացուցիչների հետ ծանոթության ու կապեր հաստատելու առումով է օրինակելի:  Հայերս մարդկային փոխհարաբերություններն ենք առաջնային համարում, բայց ԱՄՆ-ում ու Եվրոպայում սովոր են ավելի սառը լինել: Համադրողս Սիցիլիայից է՝ էմոցիոնալ, շուտ բռնկվող, ձեռքով-ոտքով բացատրվող, մեջը ջիգյար կա (ծիծաղում է,-հեղ.) ու մեզ շատ է նման:

18

- Ո՞րն է եղել Ձեր նկարի մասին ամենաանսովոր գովասանքը, որ լսել եք:

- Շատ են եղել, բայց Պուշկինը լավ խոսք ունի. «Գովասանքն ու զրպարտությունն ընդունիր անտարբեր եւ մի վիճիր հիմարի հետ»։

- Կա՞ մեկը, որի կարծիքը կարեւոր է Ձեզ համար։

- Կնոջս. նա արվեստաբան է ու շատ դիպուկ է քննադատում, ինչն ինձ օգտակար է լինում։ Իմ գործերի առաջին դիտորդն է ու խնայել չունի։ Նրան սիրելի գործերից են ջրի մեջ եղած 2 հովազները, որոնք թեեւ ցանկացել են գնել, բայց իրեն եմ նվիրել: Առհասարակ, այն գործերը, որոնք վաճառքի ենթակա չեն, տանն եմ կախում:

- Մեծ նկարիչներից ո՞ւմ կուզեիք հանդիպել եւ ի՞նչ գաղտնիք իմանալ նրանցից։

- Վերածննդի նկարիչներին կուզեի հանդիպել, շատերով եմ տարված եղել՝ Միքելանջելո, Տինտորետտո, Տիցիան: Ավելի շատ կնայեի, թե իրենց նկարներն ինչպես են ստեղծում, եւ կուզեի իմ գործերի մասին կարծիք ասեին:

- Ո՞վքեր են Ձեր սիրելի դասական նկարիչները:

- Վան Գոգ, Պիկասո, Մատիս, Սարյանին եմ շատ սիրում՝ վաղ շրջանը մինչեւ 1925 թվականը, երբ դեռ անկեղծ էր ու մեջը հրաբուխը կար: Եգիպտական, պարսական շրջանը. ջրաներկով հանճարեղորեն արված խելագարվելու հեքիաթներ ունի։ Մեծագույն նկարիչ է Վարդգես Սուրենյանցը, Հակոբ Հակոբյանին եմ շատ գնահատում, մտածող նկարիչ է:

18

- Ո՞րն է երբեւէ տեսած ամենաազդեցիկ նկարը։

- Շատ նկարներ են եղել, բայց կառանձնացնեմ Վան Գոգի գործերից «Երկու կտրված արեւածաղիկները», որ աչքերս լցվել են: Վերջերս էլ «Ուֆֆիցի»-ում նույն ազդեցությունը Բոտիչելլի նկարներից եմ ունեցել: Ժամանակի հետ զգում ես, որ հիմնականում սովորում ես ու լցվում հին նկարիչներից:

- Ի՞նչ եք կարծում՝ ժամանակից արվեստը 200 տարի անց այնպիսի արժեք ու դեր կունենա, ինչպիսին հիմա դասականների դեպքում է:

- Վերածննդին ոչինչ չի հասնի, ներկայիս գործերը նրանց հետ նույն հարթության վրա դնել չի կարելի: Երբ Պիկասոն «Պրադո» թանգարանի տնօրենն էր, իր նկարները դնում էր Վելասկեսի գործերի կողքին եւ համեմատական անցկացնում կոմպոզիցիայի, գույնի, պլաստիկայի առումով։ Նկարչությունը հասկանալու համար շատ նկարներ է պետք նայել, բայց որքան էլ ժամանակ անցնի, Վերածնունդն իր տեղն է ունենալու, ժամանակակիցն՝ իր։

- Իսկ ինչո՞ւ հենց այդ ժամանակաշրջանը տվեց այդքան հայտնի նկարիչներ, որոնց գործերը մինչեւ հիմա անգերազանցելի են, ու էլ նման կերպ արեւածաղիկ չեն նկարում։

- Անգերազանցելի են, որովհետեւ մարդիկ հիմա այնպես չեմ ապրում, ինչպես առաջ էր՝ չեն բացում դուռը, նայում երկնքին եւ աղոթք անում, այլ կերպ են հաղորդակցվում բնության ու Աստծո հետ: Հիմա ուրիշ սկզբունքներով են ապրում, ժամանակի ազդեցությունն է նաեւ իր դերը խաղում: Անգամ եթե նույն տեխնիկայով կարողանան նկարել՝ անկեղծ չի լինի ու պարզապես կրկնօրինակում կստացվի: Պետք էլ չէ նույնն անել ու փորձել դառնալ Թումանյան կամ Պուշկին, նրանք իրենցն արդեն արել են, քոնը պետք է ստեղծես: Բնականաբար, ազդեցություն միշտ լինում է, առանց դրա արվեստ չկա, ու այն պետք է, որ քեզ առաջ մղի:

18

Ռաֆայել Մեգալը

- Իսկ ինչպե՞ս են նկարներն օգնում մարդուն ճանաչել աշխարհն ու ինչո՞վ են լցնում։

- Շատ կարեւոր է մանուկ տարիքից նկարներ տեսնել, իզուր չէ, որ արտերկրում մի քանի ամիսը մեկ երեխաներին տանում են պատկերասրահներ, որտեղ նրանք նաեւ մատիտներով նկարում են՝ կապ չունի՝ հասկանում է այդ արվեստը, թե չէ, այն ենթագիտակցության մեջ մնում է։ Չեն կարող տեսնել բարձր արվեստ, էսթետիկա, ճարտարապետություն ու անճաշակ մարդ դառնան:

- Ո՞րն է Ձեզ համար գույների ամենագեղեցիկ համադրությունը:

- Չկա այդպիսին, ինչպես որ ամենագեղեցիկ բառեր չեն լինում։ Մարդու մեջ է գույների համադրությունը։

- Կարո՞ղ են նկարներն ավելի խոսուն լինել, քան բառերը։

- Պոետի եւ նկարչի մշտական վեճն է (ծիծաղում է,-հեղ.), բայց քանի որ Աստված խոսքով է ստեղծել երկիրը, կարծում եմ՝ բառն ավելի ուժեղ է, բայց նայած՝ ինչ պահի է հնչում: Օրինակ՝ Վան Գոգի նկարն ինձ վրա այնպես էր ազդել, որ այդ պահին ոչ մի բառ ունակ չէր լինի այդ հոգեվիճակին հասցնել՝ բարձրացնել երկինք ու իջեցնել:

18

Ռաֆայել Մեգալը

- Ինչի՞ց է սկսվում ամեն նկար:

- Լինում է՝ գլխից, լինում է՝ ուղղակի գույն եմ վերցնում, եւ այն ինձ առաջնորդում է, ինքնաբերաբար է ստացվում, եւ ընթացքը վերահսկել չես կարող:

- Ի՞նչ է ընկած արվեստի ու կյանքի միջեւ:

- Շատերը պետք է հասկանան, որ հենց արվեստն է կյանքը, եւ կյանքը՝ արվեստ։

Զրույցը՝ Հասմիկ Բաբայանի
Լուսանկարները՝ Ագապե Գրիգորյանի
BRAVO.am