«Հայաստանը մոլորակի կենդանի սիրտն է»․ Միխայիլ Կազինիկ

Արվեստաբան Միխայիլ Կազինիկը համաշխարհային հռչակ է ձեռք բերել շնորհիվ հանճարների ստեղծագործության գաղտնիքների մեջ խորանալու եւ իր հայտնագործությունները հանդիսատեսի հետ կիսելու ունակության: Արեւմուտքում նրան անվանում են «Մշակույթի առաքյալ»։ Համաշխարհային երաժշտական մշակույթի մասին ավելի քան 60 ֆիլմի, 8 գրքի հեղինակ է, համերգներով ու դասախոսություններով շրջել է գրեթե ամբողջ աշխարհով։ Մայիսի 25-ին եւ 26-ին կայանալիք համերգների նախօրեին Միխայիլ Կազինիկը կիսվել է երեւանյան հյուրախաղերի եւ այլ թեմաների շուրջ իր մտքերով։

- Դուք պնդում եք, որ երաժշտությունն ազդում է մարդու արտաքինի վրա, հարթեցնում է կնճիռները եւ նույնիսկ ձեւավորում ուղեղային շրջանառությունը: Ինչո՞ւմ է երաժշտության մեծությունը: Ինչո՞ւ է պոեզիան, նկարչությունը կամ արվեստի որեւէ այլ ճյուղ զիջում երաժշտությանը:

- Ամեն ինչ շատ պարզ է։ Մարդկությունը ձեւավորվում է, այսպես կոչված, վերբալ եւ ոչ վերբալ մթնոլորտում։ Պոեզիան կիսավերբալ է։ Մի կողմից այն, այնուամենայնիվ, բառեր է օգտագործում, մյուս կողմից՝ առօրյա խոսքում մենք չենք կարող խոսել պոեզիայի լեզվով։ Ի՞նչ է երաժշտությունը: Սա արվեստի միակ ոչ վերբալ ձեւն է: Այսինքն՝ բարձրանալով գերագույն աստիճանի, անասելիի, Աստծուն նմանվողի աստիճանի, ով չէր խոսում բառերով։ Իսկ ինչպե՞ս Աստված շփվեց աշխարհի՝ Ադամի եւ Եվայի հետ: Ոչ վերբալ, ալիքային էներգիայի միջոցով: Ի՞նչ է երաժշտությունը: Դա ալիքային էներգիա է: Ես իմ գրքերում գրել եմ, որ երաժշտական ձեւը, ասենք՝ սոնատայինը, ամենաբարձր ձեւն է, որը գերիշխում է ամեն ինչում, քանի որ այն միակ է, որ երաժշտությունը մոտեցնում է խոսքայինությանը։

- Եթե չեմ սխալվում, Դուք սոնատային ձեւը պրոյեկտում եք նույնիսկ բիզնես ոլորտի համար։

- Այո, այո։ Ավելին, օգտագործելով Պեռոյի «Կարմիր գլխարկը» հեքիաթի օրինակը: Վերջերս հանդիպում ունեցա միջազգային գործարարների հետ։ Նրանց հարցրի՝ ով է «Կարմիր գլխարկի» գլխավոր կերպարը: Միայն նա, ով ավելի վաղ լսել էր ինձ, առանց դժվարության ասաց՝ տատիկը։ Նրանց հարցրի՝ ինչ է նախագծի անունը։ «Կարկանդակներ տատիկի համար»։ Այսպիսով, ո՞վ է Կարմիր գլխարկը: Այն է, ինչը սոնատում կոչվում է գլխավոր պարտիա: Ճանապարհը էքսպոզիցիան է։ Կարմիր գլխարկը մոր եւ տատիկի հետ կապող ճանապարհով/պարտիայով կարկանդակներով կգնա տատիկի մոտ։ Իսկ սա արդեն զարգացում է, այսինքն՝ նախագծի մշակում։ Եթե չլիներ գայլը, կլիներ պարզ եռամաս ձեւ: Իսկ գայլի հայտնվելն այն է, ինչ հովանավորել է սոնատային ձեւը: Վերադառնալով երաժշտության հարցին՝ հիշո՞ւմ եք, թե ինչ էր ասում Նիցշեն. «Կյանքը սխալ կլիներ առանց երաժշտության»։ Ավելացնելու ոչինչ չկա։

- Մի առիթով ասել եք, որ եթե երկիրը բյուջեն պլանավորելիս առաջնահերթությունը տար մշակույթին, ապա բոլոր մյուս ոլորտներն ինքնաբերաբար կբարձրանային շատ տոկոսով։ Ինչո՞ւ այս ռազմավարությունը մինչ օրս չի իրականացվել։

- Չեմ կարող պատասխանել աշխարհի բոլոր երկրների համար, իսկ իմ ճանաչած երկրները, կարծում եմ, կոռուպցիայի մեջ են։ Նրանց հիմնական գաղափարը ամեն ինչից գումար աշխատելն է։ Նրանք կարիք չունեն միավորներ վաստակել՝ ասելով, որ հիվանդ մարդն ավելի առողջ կդառնա, կամ հիվանդությունն ավելի հեշտ է կանխարգելել, քան բուժել։ Նրանց պետք չէ իմանալ, որ երաժշտության մեջ խորասուզված մարդը երաշխավորված է՝ հանցագործ չի դառնա։ Նա չի կարողանա Բեթհովենի 32 սոնատների, դաշնամուրի եւ ջութակի տասը սոնատների, Հայդնի եւ Մոցարտի կվարտետների եւ շատ այլնի ազդեցության ներքո բռնել հանցավոր ուղի։ Օրինակ, «Ա» երկիրը գնում է «Բ» երկրի հետ կռվելու եւ սկսում է ոչնչացնել այն: Սա, նախեւառաջ, նշան է, որ «Ա» երկիրը չգիտի ո՛չ «Բ» երկրի մշակույթը, ո՛չ իր սեփականը, քանի որ բարձր մշակույթի տեսանկյունից մարդը տիեզերք է եւ յուրաքանչյուր մարդու կործանումը ահռելի չափերի հանցագործություն է։ Մարդը հանճարեղ կերպով է մտածված։ Բայց մենք հմտորեն ազատում ենք երեխային այս հանճարեղությունից։

2

- Դուք կարծում եք, որ ծնողները միտումնավոր ճնշո՞ւմ են հանճարեղությունն իրենց երեխայի մեջ։

- Մասամբ գիտակցաբար, եւ կասեմ, թե ինչու: Փաստն այն է, որ հանճարեղ երեխան շատ դժվարամատչելի է մեծահասակի համար: Որովհետեւ չափահաս մարդը, ժամանակին, շատ բանից է զրկվել։ Իսկ երբ երեխան այլ կերպ է մտածում, չափահասը հեղինակությամբ ու ուժով ճնշում է նրան: Բերեմ Շվեդիայի օրինակը, որտեղ հիմա մասամբ ապրում եմ։ Թոռներս սովորել են սկզբում Վալդորֆյան դպրոցում, հետո հայտնի լատինական գիմնազիայում՝ երաժշտության ուսուցմամբ, դասավանդման զարմանալի մակարդակով, հետո համալսարանում։ Ո՛չ ես, ո՛չ նրանց ծնողները, ո՛չ էլ որեւէ մեկը նրանց կրթության համար ոչ մի շվեդական կրոն չվճարեցինք։ Այսինքն՝ ոչ միայն բոլորս գումար չենք ծախսել նրանց կրթության վրա, այլեւ պետությունը մեզ փող է տվել, հասկանու՞մ եք։ Սա աննկարագրելի զգացում է։ Նրանք ստացան հնարավոր ամենաբարձր կրթությունը։ Ես ծրագրել էի նման դպրոց բացել Հայաստանում, բայց տեսա, որ Հայաստանը, ցավոք, բացարձակապես անպատրաստ է։

- Դուք, իհարկե, գիտեք Հայաստանի մասին՝ որպես հնագույն երկրի՝ իր հարուստ մշակութային ժառանգությամբ, սովորույթներով, ավանդույթներով, բայց, ցավոք, այժմ գերիշխող է դարձել էկզիստենցիալ՝ գոյաբանական հարցը:

- Շատ լավ գիտեմ, քանի որ հրեա ժողովուրդը, որին ես ներկայացնում եմ, եւ հայերը պատմականորեն, կարծես, զուգահեռ են շարժվում։ Միշտ հայ ժողովրդին կապում եմ հրեա ժողովրդի հետ. նույն կերպ մեկուսացված, նույն առանձնահատուկ կրոնը, նույն հնությունը, որ ոչ ոք չունի:

- Դուք ասում եք՝ մարդիկ առանց մշակույթ հիվանդանում են։ Եթե սա ապացուցված փաստ է, ապա ինչո՞ւ մարդիկ զանգվածաբար չեն փնտրում «բուժում» մշակույթի միջոցով, թե՞ սա ընտրյալների արտոնությունն է:

- Մշակույթը, իհարկե, իսկական բարձր մշակույթը, ցավոք, ընտրյալների արտոնությունն է։ Իմ կյանքում կարողացա մարդուն ամենաներքեւից հասցնել ամենավերեւին մշակույթի, երաժշտության, պոեզիայի միջոցով։ Կարող էի մի ամբողջ գիրք գրել այդպիսի մարդկանց ճակատագրերի մասին, ում հետ հանդիպելու եւ շփվելու հնարավորություն եմ ունեցել, ովքեր արվեստի հանդեպ պահանջմունքը անսպասելիորեն են ցուցաբերել։ Նրանք պարզապես չգիտեին, որ նման բան գոյության ունի: Դեռահասներն իմ «Բուրավչիկը լույսի երկրում» գիրքն ընթերցելուց հետո միշտ ասում են՝ «Միանգամից այդպես էլ ասեիք»։ Մարդիկ, մեծ մասամբ, չգիտեն մշակույթի փրկարար դերի մասին։ Կիսվեմ մեկ դեպքով։ Իսրայելից մի կին ասաց, որ իր ամուսինը բացարձակապես անտարբեր է երաժշտության հանդեպ։ Մի օր նա կոմայի մեջ ընկավ եւ հիվանդանոցում էր։ Կինը գալիս է բժիշկների մոտ եւ խնդրում, որ ամուսինն ականջակալներով անընդհատ ցածր ձայնով լսի իր սիրելի երաժշտությունը՝ Չայկովսկու «Շչելկունչիկը», Բեթհովենի սիմֆոնիաները, Հայդնի քառյակները, այն ամենն, ինչ ես իրեն խորհուրդ եմ տվել։ Ամուսինը դուրս է գալիս կոմայից եւ հանկարծ սկսում սուլել Չայկովսկու հինգերորդ սիմֆոնիայի թեման, որը նա երբեք չէր լսել: Ասում է. «Մի՞թե կարող էի մահանալ առանց սա լսելու»:

- Հնարավո՞ր է բարձր մշակույթի «հանճարեղ ընկալող» դաստիարակել։

- Այո։ Կրկին, սա չի տարածվի բոլորի վրա: Այսպիսով, եթե ունենամ դահլիճում նստած 500 երիտասարդ, նրանցից ընդամենը հինգը դուրս կգան ինձ մոտ, կսկսեն գրել ինձ, նույնիսկ իրենք կսկսեն պատմություններ գրել, զբաղվել կոմպոզիցիայով, նկարները գնահատել եւ այլն:  500-ից 5-ը շատ է, գիտե՞ք: Նրանք հանճարեղ գլուխգործոցներ չեն ստեղծի, բայց կլինեն հանճարեղ ընկալողներ, եւ դա շատ կարեւոր է։ Այսօր Ռուսաստանում իմ կողմից դաստիարակված մարդկանց տոկոսը կազմում է 0,1%: Այսինքն՝ եթե Ռուսաստանում կա 150 միլիոն, ապա իմոնք 150 հազար են։ Իսրայելցի բանաստեղծ եւ քանդակագործ Իվան Նավին այս մարդկանց անվանում է կազինիկցիներ, որոնց հանդիպում եմ աշխարհի բոլոր երկրներում։  Կազինիկցին ճանաչելի է մի քանի բառով, մի քանի շարժումով, աշխարհի ու արվեստի հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով։

- Ձեր ունեցած գիտելիքների քանակն ուղղակի ֆենոմենալ է: Ի՞նչ դեր է խաղում հիշողությունը եւ ի՞նչ եք կարծում, Ձերը ֆենոմենա՞լ է:

- Առանց ավելորդ համեստության կասեմ, որ այդպես է։ Սա պարզապես հիշողություն չէ, այն անցել է ժառանգաբար մայրիկից՝ ինձ: Նա աշխատել է որպես փաստաբան, եւ բոլոր նրանք, ովքեր աշխատել են նրա հետ, երբեք չեն ուսումնասիրել այս բոլոր քրեական, քաղաքացիական, դատավարական եւ այլ օրենսգրքերը: Նրանց համար ավելի հեշտ էր զանգահարել մորս, եւ նա, առանց մի վայրկյան վարանելու, ասում էր արտադրական բաժինը, պարբերությունը, ենթակետն ու բացառությունը։ Հետո նրանք ստուգում էին ամեն ինչ եւ չէին հավատում աչքերին: Նա ուներ այդպիսի հիշողություն։ Ես իսկապես վայելել եմ իմ հիշողությունը ողջ կյանքում, եւ ահա մի օրինակ։ Իրականում ես ոչ միայն դասախոս եմ ու ջութակահար, նաեւ բանաստեղծ եմ։ Ինչ-որ տեղ կորցրել էի իմ գրառումները։ Նոթատետրերն անհետացան, երբ տեղափոխվեցինք Շվեդիա, թվում էր՝ ամեն ինչ կորել է։ Եվ հանկարծ պարզվեց, որ հիշում եմ բոլորը, առնվազն 150 բանաստեղծություն։ Եվ կա նաեւ մի հրաշալի կին՝ Յուլիա Շլիխտինան, նա իր հիշողության մեջ ուներ իմ բոլոր բանաստեղծությունները, նա հիշեցնում էր բանաստեղծության առաջին տողը, որը ես մոռացել էի, եւ 30-40 տարի անց ես՝ 72 տարեկանս, անգիր արտասանեցի դրանք։ Իմ ուղեղը նման է կոշտ սկավառակի, որտեղ ամեն ինչ գրանցված է:

- Արհեստական բանականության դերը արվեստում: Նրա՞նն է ապագան, թե՞ ապագան վտանգված է:

- Արվեստում ապագան վտանգված է, դա ինձ համար միանգամայն որոշակի է։ Եթե տեսաբանը կարող է մոդելավորել որոշ հայտնագործություններ, որոշ տրամաբանական կառույցներ ու համակարգեր, ապա արվեստը մարդու ուղեղի, սրտի, նյարդային համակարգի մենաշնորհն է։ Այսօր միլիոնների գեղարվեստական դաստիարակությունն ու պատկերացումն այնքան ցածր մակարդակի վրա է, որ արհեստական ինտելեկտով ստեղծված նկարները միշտ հաղթելու են։

- Եվ վերջապես, արդյո՞ք Ձեր երեւանյան համերգային ծրագիրը կտարբերվի սովորական ծրագրերից եւ ի՞նչ դեր է խաղում Ձեզ համար երկրի հոգեկերտվածքը։

- Դա չի կարող լինել ստանդարտ: Ոչ ավելի լավ, ոչ ավելի վատ, այլ տարբեր: Ասեմ, թե ինչու: Կնայեմ դահլիճ մտնող մարդկանց, մի քանի վայրկյան կլռեմ, կկլանեմ մթնոլորտը, էներգիան։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ հայերը, ում մոտ գնում եմ նախ մտովի, հետո իրականում, ինձ այնքան հարազատ են, որքան հրեա ժողովուրդը, որն այնքան հոգեւոր պահեր է տվել աշխարհին։ Սրանք այն երկու ժողովուրդներն են, որ ամենաշատն են տուժել աշխարհում։ Ժողովուրդ, որին ես միշտ ճանաչել եմ, ընտրյալ ժողովուրդ է, քանի որ հայերն ունեն մի բանաստեղծ՝ Ֆրիկը, ով միջնադարում գրել է մի բան, որի մասին բանաստեղծն այսօր չէր համարձակվի գրել՝ ուղերձ Աստծուն։ Նույնը վերաբերում է հանճարեղ Նարեկացուն։ Հայաստանում տարբեր ժամանակներում, տարբեր դարերում եղել են մտածողության եւ մշակույթի բացարձակապես անհավանական արտեֆակտներ՝ կրոնական, մշակութային, երաժշտական ոլորտներում։ Հայաստանը պարզապես երկիր չէ մոլորակի վրա։ Հայաստանը մոլորակի կենդանի սիրտն է։ Սա ժամանակների կապ է։ Սրանք ամենահին տաճարներն են։ Սրանք եզակի մասունքներ են: Հավանաբար, ոչ մի տեղ մարդն այնքան մոտ չէ հավերժությանը, որքան այստեղ: Հայաստանի երաժշտությունը տիեզերքի հետ շփման մի ամբողջ աշխարհ է։ Դրա գագաթնակետը Կոմիտասի երաժշտությունն է։ Հայաստանի գույներն անհավանական են. ջերմացնում են հոգիները: Այս նույն գույներն են կերպարվեստի, ոսկերչության եւ եկեղեցիների նկարչության մեջ։ Հայաստանի յուրաքանչյուր քաղաք տիեզերքի մոլորակ է, յուրաքանչյուր տաճար՝ հոգեւոր հուզմունք։

Զրուցեց Սուսաննա Հովհաննիսյանը