«Չգիտեմ՝ ինչքան աչքերս փակեմ, ո՞նց անցնեմ Շուշիի կողքով, որ հասնեմ Ստեփանակերտ»․ Արթուր Գրիգորյանի բացառիկ հարցազրույցը

Պատերազմից հետո տեւական ժամանակ չէի կարողանում ոչ մի երգ լսել, հատկապես՝ հայրենիքին վերաբերող: 20 օր էր անցել, առավոտյան արթնացա ու շատ ծարավ մարդու պես մի քանի անգամ լսեցի Արթուր Գրիգորյանի «Ւմ Արցախ» ստեղծագործությունը: Բայց «Արցախն» այս անգամ այլ կերպ էր հնչում, այլ զգացողությամբ էի լսում:

Պատերազմից 7 ամիս անց ես Երգի պետական թատրոնում եմ՝ կոմպոզիտոր, ՀՀ ժողովրդական արտիստ Արթուր Գրիգորյանի սենյակում ռոյալի կողքին նստած: Ներս մտավ ու միանգամից․«Դե, դու գիտես՝ կյանքիս գլխավորն էր ու կարեւորը (Արցախը,-խմբ): Իսկ գիտե՞ս՝ այս ռոյալը որտեղից. Աղդամի երաժշտական ուսումնարանից։ Սա առաջին պատերազմից հետո են ինձ նվիրել»:

6

Արթուր Գրիգորյանը եւ Արմինե Գեւորգյանը

Մտքերս ի մի եմ բերում ու պատրաստած հարցերս դնում մի կողմ, պարզապես  զրուցում: Զրույցի ընթացքում մի քանի անգամ հուզվում, արտասվում, անգամ մի պահ ընդհատում...

- Երգերս արդիական չեն արդեն, այլ կերպ են հնչում։ Խնդիրն այն է, որ ես իրենց  որպես երգ չեմ վերաբերվում: Տանել չեմ կարողանում, որ հայրենիքի համար տոնից տոն սուտ երգեր են գրում: Գրել եմ այն ժամանակ, երբ դաշնամուրը կանչել է ինձ, ու զգացել եմ, որ պետք է, կա:

- «Հավերժ հայրենիք» երգը գրվեց պատերազմի ընթացքում: Դաշնամուրը կանչե՞լ էր այդ ժամանակ:

- Չէ, այդ երգը գրվել է պատերազմից առաջ, պարզապես հանրայնացվեց այդ ժամանակ։ Պատմություն ունի այդ երգը։ Ալավերդիում եմ գրել։ Կոմիտասի հայտնի նկարը տեսա ու ինքս ինձ ասացի.«է՜, դու գժվել ես, ես ի՞նչ գժվեմ․․․»,  հետո գժվեցի ու գրեցի մեքենայի մեջ:



- «Արցախը»  գրվել է 1986թ.-ին, բայց պատերազմից հետո ինձ թվում էր՝ առաջին անգամ էի լսում։ Հատկապես, երբ համացանցում հայտնվեց դաշնամուրային Ձեր կատարումը. այլ հնչողություն ուներ:

- Ճիշտ ես, զգացողություններս այլ էին։ Ես էլ պատերազմից հետո որ լսեցի, ուրիշ Արցախ էր։



- Պատերազմից  հետո չե՞ք գնացել Արցախ:

- Չէ, չե՛մ կարողանում: Ամսի 23-ին որոշել էի գնալ։ Առավոտյան զարթնեցի ու չկարողացա...

- Երբեւէ կպատկերացնեի՞ք, որ վերջաբանն այսպես կլիներ:

- Գիտե՞ս, 1,5 տարի առաջ մանկական խումբ էի տարել Արցախ՝ ամանորյա միջոցառման: Հետ գալուց կանգնեցինք՝ հաց ուտելու։ Ու չգիտես՝ ինչու, սկսեցի սարերի վրա գոռալ... Չհասկացա: Զգում էի ինչ-որ մի բան, ասես վերջին անգամ էի տեսնում։ Տագնապի ուժեղ զգացում կար։

- Ձեր «ընկե՞րն» էր ասել (Բարձրյալը,- խմբ.), խոսե՞լ էիք իր հետ, ազդակնե՞ր էր ուղարկել:

- Իհարկե... Ջղայնանում եմ, խոսում եմ հետը։ Մի տարօրինակ բան էր կատարվում։ Դեռ առաջին պատերազմի ժամանակ 20 տարեկան մի տղա  մահացավ ձեռքերիս մեջ։ Ու վերջերս այդ երեխան անընդհատ գալիս էր երազիս։ Արդեն ինչ-որ բան ասում էր:

- Մեր ժողովուրդը ե՞րբ կորցրեց պետականության կորստի նկատմամբ վտանգի իմունիտետը:

- Ժողովուրդը պետք է հասկանար, որ հայրենիքն ամենաթանկ բանն է. չհասկացավ։

- Ինչո՞ւ այսքան կենցաղային դարձանք:

- Դե, ուրեմն այդքան չէին սիրում, որքան ես։ Չեմ ասում՝ ես ավելի լավն եմ, քան ժողովուրդը։ Չէ, պարզապես գնահատականները պետք է ճիշտ դրվեն, ինչն այսօր ամենակարեւորն է։ 60-նն անց մարդ  եմ, ո՞նց ապրեմ, ի՞նչ մեղքով: Մեղք ունեմ, չէ՞, որ շնչում եմ, ապրում եմ... Կամ այդ հողն ինչի՞ս է պետք առանց տղաների, չէ՞ որ հողը մարդիկ են, ժողովուրդն է։ Մեծացել եմ Ստեփանակերտում, բայց Ստեփանակերտով չի։ Չգիտեմ՝ ոնց անցնեմ Շուշիի կողքով, որ հասնեմ Ստեփանակերտ։ Այ, դա չեմ պատկերացնում. ինչքա՞ն պետք է աչքերս փակեմ, կամ էլ ձեռքս ինչքա՞ն դնեմ ճակատիս, որ չտեսնեմ վերեւում մնացած Շուշին։ Իսկ այս վիճակից դուրս գալու համար մեզ ուժ է պետք, որ չունենք, հավատք, որ չունենք։ Իսկ մյուս կողմից էլ դուրս ես գալիս փողոց ու տեսնում ես, որ շատերի հետ ոչինչ չի կատարվել՝ ուտում են, խմում եւ այլն:

- Երբ բոլոր դռները փակ են, հույսը որտե՞ղ է:

- Դժվար հարց ես տալիս, իհարկե, տրաֆարետային կպատասխանեմ. Պետք է հավատալ, պետք է հույս ունենալ, բայց ախր, ես դեպրեսիայի մեջ չեմ, ես դատարկ եմ. դրանք տարբեր բաներ են: Ո՞ւր էր՝ դեպրեսիա լիներ։  

- Դատարկությունը եկավ ավելի շատ պատերազմի՞ց հետո։

- Այո: Այդ պատասխանատվությունը ես իմ վրա զգում եմ: Առաջին պատերազմում այսքան մեղք չզգացի, գուցե հաղթած էինք, չգիտեմ:

6

Արթուր Գրիգորյանը

- Երաժշտությունը չի՞ օգնում է այս վիճակից դուրս գալ: Ասում են՝ լավ դեղամիջոց է:

-Չէ՜, ես հո չեմ ծնվել Արթուր Գրիգորյան, նորմալ երեխա եմ ծնվել։ Իմ անունն Արթուր չի, գիտե՞ս։ Անձնագրով ես Արտաշես եմ. արցախցի պապիկիս անունն է: Մամաս ուղղակի Արթուր անունը շատ է սիրել: Հետո ստացվեց, որ Արթուր Գրիգորյան դարձա։ Հիմա մեկ-մեկ էդ Արթուր Գրիգորյանից էլ եմ զզվում, հոգնել եմ, բայց մեկ-մեկ էլ երախտապարտ եմ։ Հա, ի դեպ, մի քանի օր առաջ նոր երգ եմ գրել արցախցի մի բժշկի մասին, որ գնացել էր վիրավոր զինվորին փրկելու: Այդ տղան մնացել է ողջ, ինքը մահացել է։ Իսկ ես այդ բժշկին տեսել եմ 8 տարեկանում:

- Բայց Ձեզ դիմում են նաեւ այլ կերպ՝ մաեստրո, վարպետ։

- Չեմ սիրում այդ բառերը: Երբ ինձ ասում են մաեստրո, միանգամից կանգնեցնում եմ։ Իսկ վարպետի առումով էլ, ախր, ես ի՞նչ վարպետ։ Ես ավելի շատ վարժապետ եմ (ծիծաղում է,-խմբ.): Չեմ սիրում, որ իմ հոգուն ծափահարում են. դրա կարիքը չունեմ։ Ես հաց ու պանիր եմ սիրում: Ավելորդ բաներ չեմ անում, վարում եմ ոչ թանկանոց մեքենա, ապրում եմ Դավթաշենում: Շատ հնարավորություններ եմ ունեցել դրսում ապրելու։ Մի անգամ Իլյա Ռեզնիկը՝ Պուգաչովայի երգերի խոսքերի հեղինակը, ասաց.«Ո՞ւր ես գնում, մնա Մոսկվայում, կդառնաս հայտնի, երկրորդ Ռայմոնդ Պաուլսը, ինքնաթիռ կունենաս, կգնաս քո հայրենիք՝ համերգների, քեզ VIP-ով կդիմավորեն։ Համերգներդ կտաս ու երջանիկ կապրես»։  Չկարողացա: Մի տարի էլ Միացյալ Նահանգներում մնացի։ Ես չեմ սիրում տոմս առնել ու գնալ ծովի ափին հանգստանալու։ Իմ հանգիստն Արցախն է եղել: Ես կարող էի իմ մեքենայով միայնակ գիշերվա ժամը 12:00-ին գնալ Շուշի, Ջդրդուզում մի քար ունեի, նստեի վրան, մի երեք ժամ մնայի այնտեղ, լուսաբացը դիմավորեի ու հետ գայի Երեւան։ Կամ որ գնում էի Արցախ, գնում էի խուլ գյուղեր ու տատիկների հետ նստում մի ժամ։ Ուժ էի ստանում, ախր ո՞ր մեկը պատմեմ։

- Անցյալը խանգարո՞ւմ է մեզ, որ գնանք դեպի ապագա:

- Անցյալն էլ պետք է գնահատենք, որ ապագան իմանանք՝ ինչ է: Դա էլ չենք կարողանում անել։ Ինչ-որ ցեղի նման բան ենք դարձել: Ո՞ւր է կորել արժանապատվությունը։ Ի՞նչ եղավ, ինչո՞ւ ամեն ինչ այսքան էժանացավ: Իմ հեռախոսը զինվորի հեռախոս է։ Գիտե՞ս, ես էդ տեղերում չկամ(սոցիալական ցանցերը նկատի ունի,- խմբ.): Մանեն միշտ կռվում է հետս, խոսում է վրաս՝ էսպես չանեմ, էնպես չանեմ։ Խելոք «դեդո» եմ դարձել։ էն մարդուց բան չի մնացել (ժպտում է,-խմբ.)։ Իսկ դու գիտե՞ս՝ հանրային մարդու համար ինչքան դժվար է. երբ  մեկը հորդ մասին մի բան ասի, երեխադ լսի, խայտառակություն է։

- Հատկապես այս շրջանում...

- Ես երբեք չեմ վախեցել «շրջաններից»։ Մի անգամ Բախտամյան Արթուրը հարցրեց․«Ո՞նց է պատահել, որ 3 նախագահների հետ էլ մտերիմ եմ»։ Զարմացա, ասացի՝ իբր ինչ։ Մտերիմ եմ, քանի որ իրենք ինձ են ընդունել, ես էլ՝ իրենց։

Չգիտեմ: Ես նաեւ կոպիտ եմ. մարդկանց հետ կարող եմ մտերիմ լինել, բայց ոչ մեկին մոտիկ չեմ թողնում։ Ռենտգեն եմ: Ասում են՝ Գրիգորիչն արցախցի չի, այլ արցախցի հրեա է։ Մի քանի աչք ու ականջ ունի։  

- Արթուր Գրիգորիչ, արդեն քանի՞ սերունդ է թատրոնում կրթվել:

- Վեցից յոթ: Դե, գիտես՝ սկզբում մեր բնակարանում էինք փորձեր անում: Հիմա էլ լավ երեխեք ունեմ։

- Ձեր թատրոնում լավ երգեր են երգել՝ գրագետ, առանց կլկլոցների, բայց  ավարտելուց հետո շատերի երգարվեստը կապ չունի այն ամենի հետ, ինչ այստեղ սովորել են:

- Հա, ճիշտ ես: Հենց տեսնում եմ, մատ եմ թափ տալիս։ Դե, ասում են՝ փող են աշխատում։ Ի՞նչ անեմ: Իհարկե, ջղայնանում եմ, ասում եմ՝ էս ինչ ախմախ երգեր եք երգում, գոնե մի ասեք, որ մոտս եք սովորել։ Կամ էլ գալիս են, լավ գործեր են բերում ու ցույց տալիս, որ շաքարս չբարձրանա։ Իսկ երգարվեստի վիճակը շատ վատ է. օրը մեկ ստամոքսային մտածելակերպով երգեր են հնչում: Հենց դա էլ ազդեց մեր այսօրվա վիճակի վրա. չգիտես՝ ինչ երաժշտություն է հնչում:

- Նախկինում ցածր իրավագիտակցությամբ այսքան շատ քաղաքացի չկար:

- Չէ՛, կար, պահված էր: Իսկ հիմա այս կեղծ դեմոկրատիայի անվան տակ բոլորը դուրս եկան։

- Հիշո՞ւմ եք՝ Ձեզ ասում էին, որ բոլորի դռները փակում եք, ցուցակ ունենք՝ ում պետք է թողնեիք եթեր: Իսկ մի պահ էլ անգամ մեղադրեցին, որ Դուք ամերիկյան երաժշտությունը տարածեցիք:

- Դա իսկապես շատ ծիծաղելի էր: Ես շատ կուզեի ամերիկյան երաժշտություն գրել։ «Մեղեդի», «Իմ Արցախ», «Հայ գարուններ», «Հայ իմ աշխարհ»՝ ո՞րն է ամերիկյան, ո՞րը։ Իհարկե, ունեմ ոճային երգեր, բայց ոչ՝ ամերիկյան։

6

Արթուր Գրիգորյանը

- Գրիգորիչ, երկու երեխա ունեք ու լիքը երեխաներ: Հարազատ երեխաները չե՞ն խանդել, չէ՞ որ մյուսների հետ ավելի շատ ժամանակ եք անցկացրել։

- Վա՜յ, Մանես գիտե՞ս՝ ոնց է խանդում։ Չնայած՝ արդեն սովորել են։ Մինչեւ հիմա Նունե Եսայանը որ զանգում է, ասում է՝ «Պապ, ո՞նց ես»։ Դե, 16 տարեկանից իմ մոտ է եղել, պապա չեմ, բա ի՞նչ եմ։ Հիմա արդեն իրենց երեխաների պապիկն եմ։ Իսկ թոռնիկների աշխարհն այլ է. իրենք իմ թուլությունն են։ Հա... էն փոքրս՝ Նեան, լրիվ արցախցի է։ Մի հայացք ունի, որ նայում է, մեկ էլ՝  դըխկ դեմքիս, ու սկսում ենք իբրեւ կռվել։ Նա էլ հետ չի մնում ու արցախցու մունաթ ձայնով սկսում է պատասխանել։ Տղաս ասում է․«Ի՞նչ ես անում»: Նայում է ուշադիր ու գլխով՝ քթիս (ծիծաղում է,-խմբ.): Իսկ Կայան լրիվ ուրիշ երեխա է, ոչ թե իմն է, այլ իսկապես ուրիշ է։ Իհարկե, ես սիրելուց «սուսի–պուսի» բաներ չեմ անում. ինչպես քո հետ եմ խոսում, այդպես էլ մեծավարի՝ իրենց հետ։

- Արցախցիների այդ հատկանիշը նկատել եմ:

- Արցախն ինձ այդպես է դաստիարակել։ Երախտապարտ եմ այդ դաստիարակությանս, այդ մթնոլորտի համար։ Կիրթ, կոկիկ, սիրուն, ամեն ինչ տեղը, բայց մունաթն էլ անպակաս (ժպտում է,-խմբ․): Օրինակ՝ քեզ ծանոթ չեն։  Ծանոթացրին, սկզբից քեզ ոտքից գլուխ կնայի ու մունաթ դեմքով ու ձայնով կարձագանքի։ Ու այդ հայացքի մեջ կարդում ես՝ «Ա հո՞ւվ ըս տու, շտեղա՞ն ըս եկալ, Երեւանա՞ ըս»։  

- Մի առիթով ասել եք, որ սիրում եք լռել։ Ի՞նչ կա այդ լռության մեջ:

- Օ՜, այնքան բան կա. վերանայել կա, սխալներ կա, որ չես զղջում։ Ես միայնակ գայլ եմ։ Ընտանիքս կա: Միայն կնոջս եմ սիրել: Առաջին դասարանում միասին ենք դպրոց գնացել: 17-ում սիրահարվել եմ: Հետո ինքը գնաց բժշկական սովորելու, ես եկա Երեւան: 27-ում համերգներով գնացի Արցախ, տեսա՝ սպասում է: Մենք որ գնում ենք Արցախ, ամբողջ ճանապարհին չենք խոսում: Հայացքներով ենք խոսում։ Երջանիկ եմ շատ:

Հ․Գ. Զրույցը տեւեց բավական երկար։ Զրույց, որ չէի ուզում վերջանար։ Ասացի՝ «Արթուր Գրիգորիչ, ես այսօր հանուն չունեմ, որ ինձ ուժ տա՝ այս վիճակից դուրս գալու»։ Պատասխանեց՝ «Գիտես, ես այդ «հանունը» հանել եմ, չեմ օգտագործում ու խորհուրդ եմ տալիս՝ հանիր «հանունը» ու դիր «համար»: Երբ սկսում ես հանուն ապրել, քեզ կորցնում ես: Իսկ եթե քեզ համար ես ապրում, հաստատ ուրիշի համար էլ կապրես: Չէ՞ որ դու ապրում ես, շնչում ես»:

Զրույցը՝ Արմինե Գեւորգյանի
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի
BRAVO.am